چالش های محیط زیستی پیامد توسعه ناسازگار شهر قم در بستر رودخانه قمرود

سپهر اقتصاد-

عباس جعفری کارشناس برنامه ریزی محیط زیست

رودخانه ها در گذشته نقش بسيار مهمي را در شكل گيري شهرها بر عهده داشته اند. به طوري که مي توان گفت اولين شهرها و تمدنها در کنار رودخانه ها شكل گرفته اند براي مثال مي توان به تمدن بين النهرین، مصر، تمدن، هند در کنار رود سند و. .. اشاره کرد. با گذشت زمان و رسيدن به عصر صنعتي رودخانه هاي شهري نقش مهمي براي صنعت ایفا کردند و بعد از عصر صنعتي و با توجه به بالا رفتن سطح استانداردهاي زندگي و توجه به نقش اجتماعي شهرها رودخانه ها نقش اجتماعي و تفریحي نيز یافتند. بنابراین سعي در این بود که رودخانه ها به مكاني پویا براي انجام فعاليتهاي شهروندي و همچنينن نقش توریستي براي کسب درآمد براي شهر را بر عهده بگيرند. در ایران نيز رودخانه ها نقشي حياتي در شكل گيري شهرها داشتند. شهرهایي چون اصفهان، ساري، آمل، آبادان، اهواز، قم و... در کنار رودخانه ها شكل گرفته و رشد یافتند. رودخانه قمرود با گذر از میان قم نقش مهمی در منطقه و شکل گیری این کلان شهر داشته است. قمرود رودخانه ای طغیانی حوضه آبریز مرکزی فلات ایران است که از ارتفاعات جنوبی گلپایگان سرچشمه گرفته و در مسیر خود، رودخانه های گلپایگان و خمین در بالادست و رودخانه شور و زواریان در پایین دست سد مخزنی 15 خرداد به آن ملحق می شود. قمرود پس از عبور از داخل شهر قم به رودخانه قره چای متصل و در انتها در کویر مسیله یا دریاچه نمک تخلیه می گردد. به دلیل عبور رودخانه قمرود از مرکز شهر قم و از مجاورت حرم مطهر حضرت معصومه (س) و خشک بودن رودخانه در سالهای اخیر با وجود کاهش بارندگی در بالا دست، سازمانها و نهادهای مختلفی اقدام به احداث سازه ها و تاسیسات مهمی از جمله پارکینگ حرم مطهر و جاده عبور شمال به جنوب شهر و احداث چاه های تامین کسری آب شرب شهری و تاسیسات فاضلاب و احداث صحن جدید حرم مطهر حضرت معصومه (س) با مسقف کردن قسمت هایی از رودخانه در مجاورت حرم مطهر نموده‌اند که این تاسیسات باعث تغییر در مورفولوژی رودخانه و کاهش ظرفیت عبور دهی قمرود در زمان طغیان های حاصل از بارندگی در پایین دست سد 15 خرداد شده است که این امر تشدید خطرات ناشی از عبور سیل در شهر قم را به همراه داشته است. بررسی تاریخ حوادث قمرود به دلیل شرایط هواشناسی و هیدرولوژیکی حاکم بر حوضه رودخانه، حکایت از ایجاد خسارت قابل توجه سیل در طول مسیر شهری به ساکنان حاشیه این رودخانه در سالهای 1300، 1330 ، 1358 ، 1363 ، 1371 ، 1377 و 1388 دارد. بررسي و یافتن روشهایي براي ساماندهي این مناطق از شهر و برگرداندن نقش اجتماعي و اقتصادي و زیست محيطي رودخانه قم یکی از چالش های مهم توسعه شهری قم مي باشد. در علوم برنامه ریزی توسعه پایدار شهری برنامه هاي مدوني براي بهره برداري هر چه بهتر از این فضاها وجود دارد.

در عمده شهرهاي شکل گرفته در اطراف رودخانه ها از جمله قم بافت شهر به دو قسمت تقسيم  شده است که نياز به توجه به مسيرهاي عبوري رودخانه ها و بهبود و ارتقا سطح کيفي حریم آنها بسيار با اهميت مي باشد. عدم توجه به این موضوع در دهه های گذشته باعث ایجاد فاصله طبقاتی در برخی نقاط شهر و بروز معضلات و مشکلات اجتماعی فراوانی در مناطق قم گردیده بود که با درایت و توجه مدیران اخیر تا حدودی زیادی مرتفع گردید. عمدتا مشکلات رودخانه هایی که از داخل شهرها می گذرند را می توان در سه دسته کالبدي، اجتماعي و زیست محيطي بررسی کرد. مهمترین مشكل کالبدي رودخانه قمرود مناسب نبودن فضاي اطراف رودخانه براي فعاليتهاي توسعه شهری است که در بهترین حالت باید برای حوزه گردشگری مناسب سازی می شد. بستر رودخانه ای که امروز دیگر بلوار نامیده می شود محل تعارض سازمان ها و نهاد های مسئول در استان قم بوده است. از جمله موارد این تعارضات می‌توان به اعتراض وزارت نیرو (۱۳۸۴) نسبت به مداخلات و تغییر وضعیت رودخانه فصلی قم از سوی شهرداری قم (آسفالت و پارکینگ‌ سازی) و رأی قوه قضاییه نسبت به غیر قانونی بودن مداخلات شهرداری اشاره کرد. مسئله‌ ای که با اهمال در اجرای نظر قانونی و عدم تمکین شهرداری قم منجر به خسارات جانی و مالی فراوان در سیلاب سال 1388 قم گردید.

به استناد اظهارات مسئولین شرکت آب منطقه‌ای قم، 14 پل و سازه روی رودخانه قم احداث‌شده که در 4 پل شرایط رودخانه، بحرانی است، پل‌های معصومیه، صحن غربی حرم مطهر، حجتیه و شهید مصطفی خمینی(ره) در عبور سیلاب وضعیت بحرانی دارند. این چهار پل نمی‌توانند حتی سیلاب با دوره بازگشت 25 ساله را نیز از خود عبور دهند و باید تدبیری اساسی برای آن‌ها انجام گیرد. دیواره‌های رودخانه قم در انتهای رودخانه و در مجاورت بوستان خبرنگار ایمن نبوده و آب از آن بالا می‌زند که نیاز به دیوار سازی استاندارد دارد. از مجموع 17رمپ احداث‌شده بر روی رودخانه قم 5 رمپ باید جمع‌آوری شود وجود این رمپ‌ها سبب ورود آب به حریم شهری می‌شود. بدلیل تخلیه نخاله های ساختمانی در بالادست و همچنین وجود بیمارستان امام رضا(ع) و پل نیک‌اندیش در بستر این رودخانه ضمن افزایش ورود نخاله به رودخانه قم و بغرنج‌تر شدن شرایط در وضعیت سیلاب، میزان ورود گل و لای به محدوده داخل شهر افزایش یافته است. استفاده از رودخانه به‌عنوان پارکینگ و وجود میله‌های مختلف در آن و فضای سبز از موانع دیگر در کنترل سیلاب‌های احتمالی خواهد بود. پایدارسازی دیواره‌های رودخانه قم ضروری بوده و با ادامه روند فعلی احتمال تخریب آن‌ها در صورت سیلاب شدید محتمل است. در مجموع بیش از 187 سازه غیراصولی بر روی رودخانه‌های قم احداث‌شده و باید در یک دوره میان‌مدت اصلاح شود. بدیهي استارائه طرح هایی جهت ارتقاء کيفيت رودخانه تاثيرات مثبتي در نظام عملكرد و فعاليت حوزه پيراموني آن به ویژه در عرصه هاي فعال شهر گذاشته و موجب رونق فعاليتهاي گردشگري شهري و فضاهاي تفریحي شهر و در نهایت تبدیل آن به یک فضاي پویا و سرزنده و شهروندمدار خواهد شد. در تبصره ۶ ماده ۹۶ قانون اصلاح شهرداریها مصوب ۱۳۴۵ اراضی و پهنه ‌های عمومی شهر در کنار معابر و بستر رودخانه ‌ها و نهرهای واقع در محدوده شهر که مورد استفاده عموم اسـت، ملـک عمومی محسوب و در مالکیت شهرداری به حساب آمدند. در این قانون مداخله و ایجاد هرگونه تأسیسات در بستر رودخانه‌ ها در محدوده ‌های شهری به عهده وزارت آب و برق گذارده شد و شهرداریها برای انجام هرگونه عملیات عمرانی در آنها مکلف به جلب نظر وزارت آب و برق وقت شدند.

لزوم مداخله اي برنامه ریزان براي باز زنده سازي و ساماندهي رودخانه و حریم اطراف آن براي بهره برداري از پتانسيلهاي موجود ضروری است .اندامهاي خطي و اکولوژی در تلفيق با فضاهاي سبز و باز جایگاهي ویژه در شكل دهي به نظام شبكه عرصه هاي عمومي دارند. پایداري این اندامها به عنوان ریه هاي طبيعي شهر شرایط ارتقاء و گسترش فصل مشترك شهر را با محيط طبيعي فراهم مي سازند. در بسياري از کشورها برنامه هاي مدوني براي بهره برداري هر چه بهتر از فضاي رودخانه ها وجود دارد. اما تصميم گيران و تصميم سازان قمی هنوز مشخص نكرده اند که چه نقش و چشم اندازي براي رود قمرود و اراضي اطراف آن قائلند. این بي توجهي و نادیده گرفتن در برنامه هاي توسعه شهري موجب شده تا رودخانه قمرود به جاي اینکه یک مكان گردشگري و محل تنفسي براي شهر باشد، تبدیل به بلوار، پارکینگ و محل  ایجاد پروژه های غیرضروری و ناهمگون با منظره شهری از جمله منوریل شود. معضلی که این رودخانه را به یک محيطي بي دفاع شهري تبدیل کرده است که اثرات عدم تکمیل سازه های آن و مشاهد روزانه آن از لحاظ محیط ز یست اجتماعي تاثیر مخربی بر روان شهروندان خواهد گذاشت.

در سال ۱۳۸۰ پیشنهاد شهرداری تهران راجع به اصلاح آیین ‌نامه بستر و حریم رودخانه‌ ها به جهت عدم برخورداری از اختیار لازم در رسیدگی و کنترل این پهنه ‌ها در محدوده شهری، به وزارت نیرو اعلام و موجب تشکیل کمیته‌ ای با شرکت نمایندگان هیأت دولت شد. شهرداری در این پیشنهاد درخواست کرد که حریم و بستر رودخانه‌ ها در محدوده شهرها به شهرداریها واگذار شود؛ این موضوع نیز در ۱۳۸۱ با مخالفت وزراتخانه و قوه قضاییه روبروگردید. وزارت نیرو در ابراز مخالفت با این موضوع، ضمن بیان مداخلات غیرقانونی برخی شهرداریها در بستر و حاشیه رودخانه‌ ها می ‌آورد: « از نظر وزارت نیرو هر نقطه از رودخانه مرتبط با تمام طول رودخانه از ابتدا تـا انتهاست و هرگونه فعل و انفعال و تصمیم‌ گیـری و دخالـت در آن بایـد توسـط وزارت نیـرو و متـولی واحدی انجام گیرد و لذا نمی ‌توان در یک مقطع از رودخانه که در داخل شهر قرار دارد جداگانه تصـمیم ‌‌گیری نمود». موضع مهمی که عدم توجه به آن امروز باعث شده است در پایین دست استان قم حتی در صورت تامین حق آبه های محیط زیستی دشت مسیله قم به جهت عدم امکان رهاسازی با دبی مناسب، قم با بحران گرد و خاک  مواجه شود و تعداد روزهای آلوده استان طی سالهای اخیر به سرعت افزایش یابد، فقط طی سال 1400 تعداد روزهای ناسالم هوای قم دو برابر شده است. برای نمونه می توان به بهترین ترسالی یک دهه اخیر در منطقه اشاره کرد که علی رغم بارندگی‌های خوب بهار  1398، پس از سالها خشکسالی و قرار گرفتن مناطقی از استان قم همچون دشت مسیله، دریاچه نمک و تالاب مره در وضعیت هشدار و خطرناک از لحاظ خشکی و زیست محیطی، مسئولین استان با هماهنگی وزارت نیرو اقدام به رهاسازی حدود ۱۹۷ میلیون متر مکعب از ذخیره دو سد پانزده خرداد و کوچری به عنوان حق‌آبه زیست محیطی رودخانه قمرود کردند. ولی متاسفانه پس از گذشت بیش از دو ماه از رهاسازی آب، با مراجعه به بند جنگل که ابتدای ورودی آب به دشت مسیله و پس از آن دریاچه نمک است شاهد خشکی منطقه و عدم رسیدن آب به این مناطق هدف بود. این حق آبه زیست محیطی که طی اعلام اولیه مسئولین قرار بر رهاسازی در ابتدا با دبی ۸ مترمکعب در ثانیه و در ادامه تا ۴ مترمکعب در ثانیه بود، متاسفانه با توجه به طولانی بودن مسیر رودخانه قمرود تا دشت مسیله و برداشت های غیر مجاز برخی کشاورزان و حتی عوامل شهرداری با پمپ‌های قوی و پرکردن تانکرها و همچنین گرمای شدید تابستان قم، در انتها با دبی کمتر از یک متر مکعب بر ثانیه به انتهای قمرود در روستای ملک آباد رسید و حتی به بند جنگل و ابتدای ورودی دشت مسیله هم نرسید. کارشناسان امر معتقد بودند برای رسیدن آب از سد پانزده خرداد به دشت مسیله و سپس به منطقه حاد و پرخطر دریاچه نمک(منطقه مستعدد خیزش گرد و خاک) که تنها راه تامین آب آن از مسیر استان قم است، رهاسازی آب به صورت سیل آبی و یا حداقل با دبی ۲۰ مترمکعب بر ثانبه باید باشد که قدرت طی مسیر بیش از ۱۰۰ کیلومتری را دارا باشد که متاسفانه با اقدامات جاده سازی و کاشت گیاه و ساخت موانع متعدد در مسیر رودخانه در بخش شهری مسیر رودخانه قمرود و عدم قبول خسارت جزئی به این بافت شهری، امکان عبور این سیلاب از شهر قم وجود ندارد.

این مسئله با انتظار وزرات نیرو از شهرداری در ارائه خدمات، لایروبی، تعیین بستر و نگهداری از رودخانه‌ها در محدوده شهر وضع نامتوازن ‌تری به خود گرفته ‌است و در مرحله تدوین طرح‌ های جامع، تفصیلی و راهبردی پیچیده ‌تر می ‌شود و به همین دلیل نیاز به مداخله مدیریت کلان استان و حتی کشوری هم جهت هماهنگی و تهیه طرح ‌های موضعی خارج از اسناد بالادستی برای این رودخانه است و هم بستر رودخانه جهت انجام کارکرد اصلی آن آماده سازی شود. مساله حیاتی که عدم توجه به آن استان و مرکز کشور را با یک بحران جدی محیط زیستی روبرو خواهد کرد. بی شک باید تعارض منافع شهرداری قم با رویکردی سیستمی به مثابه بخشی از منظر شهری و کلیت شهر با رهیافت های توسعه پایدار بسان مدیریت یکپارچه و پیوسته بستر رودخانه از ابتدا تا انتها به شکل متمرکز در نگاه راهبردی حاکمیتی سرزمینی و هماهنگی نهادهای تصمیم‌ گیرنده و اجرایی در دولت‌ مرکزی و استان قم مستتر گردد تا ضمن تحقق مدیریت و نگاه سیستمی در هر دو سطح به شیوه سلسله مراتبی و بازخورد محور، این مسئله حل گردد.

خبرنگار: سید علی رضا فقاهتی
مطالب مرتبط

نظرات

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

  • نظرات حاوی توهین و هرگونه نسبت ناروا به اشخاص حقیقی و حقوقی منتشر نمی‌شود.
  • نظراتی که غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط با خبر باشد منتشر نمی‌شود.
ارسال نظر