سپهر اقتصاد- محدوده محله و گذر " باغ پنبه "
ابوالفضل قیامی و حسین صادقی:کارشناس ارشد تاریخ ، عضو افتخاری بنیاد قم پژوهی و راهنمای گردشگری تلریخی و فرهنگی
باغ پنبه ، یکی از محلات دهگانه قم تا اواخر قاجارو آخرین حلقه گسترش شرقی –غربی قم بطرف حرم است . محله ای با بناها و خانه هایی به یادگار از صفوی و قاجار که دست نه چندان مهربان توسعه شهری ، با احداث بلوار عمار یاسر( بعد از تقاطع خیابان آذر) آن را به دو نیم کرده است .بخش عمده آن را در سمت چپ بلوار(ک 18) تا اتصال به خیابان باجک ( ک 11) و بخش دیگر سمت راست بلوار (ک 15) تا مسجد جامع و دروازه ری تقسیم کرده است . ( محله باغ شاه ) چند سالی است که به مدد تکنولوژی شهری ! و با احداث پل روگذرعابرپیاده ، ارتباط این دو سوی ، مجددا برقرار شده است تا شاید همسایگان قدیمی فرصت دیدار مجدد بیابند. روزگاری نه چندان دور (حدود 1320) این محله و محله آلوچو (ک 25 عمار یاسر) شمالی ترین محله قم بوده ، بگونه ای که بنا بر گفته برخی سالمندان در آن سالها، خیابان باجک از محدوده بیمارستان کامکار به بعد باغ و زمین کشاورزی بوده است.ذکر محدوده این محل در کتب مربوط به قم(تاریخ قم- گنجینه دانشوران تربت پاکان ، مدرسی- گنجینه آثار قم، فیض ) درج شده است. عمده ترین کوچه ها و محله های فرعی باغ پنبه عبارتند از : تکیه یزدی ها، کوچه آسید اسماعیل ، کوچه نو ، حمام و تکیه کوچه نو و گذر باغ پنبه است یکی از محصولات عمده کشاورزی در قم بویژه در منطقه باغ شاه، کشت پنبه بوده که نام این محله گواه این مدعا است.(گُندّل کاری اصطلاحی است که به زمینهای پنبه می گفتند ) گذر باغ پنبه ، اصلی ترین شاخص این محله است. یادگاری از دوران ناصر الدین شاه قاجار . گرچه گذر زمان و بی مهری همسایگان، زخم هایی بر تنش وارد کرده اما با ثبت میراث فرهنگی شماره (4772) همچنان سایه خویش را بر سر کسبه زیر گذر و رهروان پیاده گسترده است . تنها نانوایی سنگک محل، همجنان در سایه این گذر ، با نان داغ سنتی میزبان اهالی محل است. تکیه باغ پنبه نیز از جمله تکایای پر رونق قم، از دوران قاجار است که مشعل چند طبقه آن برای ایام عزاداری و چادر سنتی آن شاخصه این تکیه بوده و هست .همچنین مسجد فاطمیون و هیات فاطمیون نیز بخشی از هویت محله باغ پنبه است . تنها یادگار از گذشته این مسچد، دیواری است که همچنان بار سازه های فلزی بر فراز کوچه را بر دوش می کشد. این سازه در ایام محرم جهت نصب چادر تکیه بر فراز معبر بنا شده است. در کنار گذر و تکیه باغ پنبه آب انباری بزرگ نیز وجود داشته که در بازسازی مسجد فعلی ،تخریب شده و منبع آن جزء مسجد و آشپزخانه فعلی مسجد است .(ساخت این آب انبار و مسجد به حاج علی اکبر ارباب معروف به تاجر ، پالان دوز و باغ پنبه ، نسبت داده شده است ) . دو حمام بنام اولیاء و شازده نیز در این محل وجود داشته که تخریب شده است . در این محله خانه های بزرگ و تاریخی وجود داشته که چند تایی از جمله خانه یزدان پناه ( ابتدا به موزه صنایع دستی و هم اکنون به یک رستوران سنتی تبدیل شده است ) و خانه لاجوردی زاده و خانه طباطبایی به همت میراث فرهنگی و بخش خصوصی مرمت و سرپا نگه داشته شده است. خانه لاجوردی در دست مرمت است و خانه های متعددی نیز تخریب کامل شده است . بیت مرحوم آیت‌الله حاج میرزا فخرالدین سیدی از احفاد حاج میرزا ابوطالب مجتهد قمی نیز در این محله است ( کوچه شماره 3 از محله کوچه نو)ایشان داماد میرزای قمی بود. کتابخانه میرزای قمی که سپس به دامادش رسید در این بیت نگهداری می‌شود.( یکی از کتابخانه‌های مهم قم در زمان قاجار) بسیاری از خاندانهای اصیل قمی ،علما ،بزرگان و پهلوانان قمی از این محل برخاسته اند..) در منابع قدیم محدوده این محله را از چاله خروس( خیابان باجک روبروی مخابرات) تا باغ شاه (خالصه )(حد فاصل ک 13 تا 25 عمار یاسر) مجاور مسجد حامع نوشته اند. باغ شاه در طرح گسترش 55 متری عمار یاسر از بین رفته است.فقط قسمتی از آن(ک 15 عمار یاسر بطرف مسجد جمعه) در ضلع شرقی خیابان باقی مانده است. از کوچه 13 عمار یاسر که وارد شوی هنوز تعدادی از خانه های قدیمی و کوچه های تنگ با سنگ فرش آجری حضور خود را همچنان اصرار دارند . باغشاه خالصه ناصرالدین شاه بوده که وقف مدرسه جهانگیری شده است. امروز نه از تاک نشان مانده و نه از تاک نشان. نه از خالصجات باغشاه خبری است و نه از موقوفات آن. بقعه بابا مسافر با مقبره و گنبد کوچک و معماری خاص آن، در ابتدای این کوچه قرار دارد .محوطه حیاط این بقعه توسط ساختمانهای مجاور،( ساخت یک مدرسه و تعریض کوچه) ، بلعیده شده و فقط یک فضای کوچک ، کمتر از ده متر مربع از آن باقی مانده است . در ب بقعه غالبا بسته است و از پشت شیشه می توان مقبره را مشاهده وبر بابا مسافر خفته بر این مزار ، فاتحه ای قرایت کرد . پیرامون این بقعه ، قبرستانی وجود داشته که با توسعه خیابان و کوچه و ساختمانها مجاور ، اثری از قبور آن نیست. در گذشته نه چندان دور، این بقعه محل تجمع دراویش و صوفیان این منطقه بوده است از بلوارعمار یاسر ک 18 که وارد شوی ابتدا به گذر باغ پنبه و سپس مسجد فاطمیه می رسید .در انتها کوچه پهن باریک شده و با گذر از کنار خانه تاریخی یزدان پناه و خانه طباطبایی وارد باجک ک 11 میشوید . چال خروس (ک 3 باجک ) و کوچه نو آخرین محله ای است که در باغ پنبه یا منتهی الیه شرقی قم قدیم شکل می گیرد. اخیرا به همت سازمان میراث فرهنگی و شهرداری قم ، مسیر باغ پنبه (حد فاصل عمار یاسر تا باجک ) کف سازی و سنگ فرش شده و با دیواره سازی و طاقنمای ورودی در ابتدای محله ، تلاشی نو برای حفظ هویت تاریخی محل و جاذبه ای برای گردشگری تاریخی فراهم شده است .
نظرات