سپهر اقتصاد-
ابوالفضل قیامی ، کارشناس ارشد تاریخ و راهنمای گردشگری تاریخی و فرهنگی آذر 1400
گورستانها روایتگران خاموش تاریخند . هر یک از قبور، یک صفحه از تاریخ است که مدفون در آن ، روایتگر بخشی از فرهنگ و سیاست و هنر این سرزمین است . از این دریچه می توان نقبی به گذشته زد و دوره تاریخی زیست این مدفون و نقش وی را در آن دوره بررسی کرد .
به همین دلیل شاید بتوان گردشگری آرامگاهی را بخشی از گردشگری سیاه (دارک توریسم( و یا زیر مجموعه گردشگری تاریخی و فرهنگی بشمار آورد .
با این انگیزه به سراغ فصلی از کتاب تاریخ قم ، با اوراق نهفته در آن می رویم .
کتاب شیخان را ورق می زنیم و برخی از اوراق آنرا مرور میکینیم .
آرامگاه شیخان قم ، بخش باقیمانده از قبرستان بزرگ بابلان است که از تخریب مصون مانده و با محصور سازی آن توسط یک بازارچه به همین نام و مغازه های اطراف آن ، بدلیل مجاورت با میدان استانه و ضلع جنوبی حرم حضرت معصومه س به یک موقعیت مذهبی ، گردشگری و تجاری تبدیل شده است . قبرستان بزرگ بابلان ، در محدوده سالهای 1307 و.. در دوره پهلوی اول، با سفر رضا شاه به قم و دستور و نظارت مستقیم وی ، تخریب و باز سازی شد .
محدوده قبرستان بابلان :
قبرستان بابلان ، از شمال به بازارچه سلامگاه ( خروجی بازار بزرگ بطرف حرم، کوچه ننه عباس و درب شرقی مسجد امام حسن عسگری) و از غرب به خیابان پایین ( حضرتی سابق ) و ساحل رودخانه ، حد فاصل پل علیخانی تا درب ورودی مدرسه دارالشفا ( قبل از ساخت صحن اتابکی در دوره ناصرالدین شاه . ورودی حرم بوده است ). از شرق به گذرخان و مدرسه خان تا سه راه بازار فعلی و از جنوب به حرم حضرت معصومه س ( صحن آیینه یا اتابکی فعلی بخش جنوبی این قبرستان بوده است تصویر شماره 3) منتهی می شده است .
پس از تخریب و باز سازی قبرستان بابلان ، ( بنا بر نقل شفاهی استاد گرامی ، ابتدا بنا بود کل قبرستان یکپارچه تخریب شود که با اعتراض و در خواست آشیخ عبدالکریم حائری یزدی مبنی بر حفظ قبور بزرگان و موافقت رضا شاه نقشه تغییر کرد ) برآمده از این بازسازی ، دو خیابان آستانه ( حدفاصل بین چهارراه بازار تا میدان آستانه و ابتدای خیابان حضرتی ) و خیابان ارم( حد فاصل سه راه بازار و درب شرقی حرم و سه راه موزه ) بود . در راستا و به موازات و بین دو خیابان ، مجموعه ای از ساختمانهای اداری مثل شهرداری و فرمانداری و اتش نشانی و یک پارک بزرگ بنام باغ ملی و چند مجموعه تجاری ایجاد شد . قبرستان شیخان و مجموعه تجاری اطراف آن بخشی از این باز سازی است .
خیابان استانه و خیابان حضرتی و ساختمانهای مجاور تا دیواره شرقی رودخانه در سالهای اخیر ، تخریب و در کف میدان بزرگ استانه قرار گرفته و در زیر آن پنج طبقه تجاری و پارکینگ احداث شده است .
مجموعه ساختمانهای اداری و تجاری و باغ ملی ، بین دو خیابان آستانه و ارم ( علیرغم موقعیت تاریخی و میراثی ) کلا تخریب و بازار یا پاساز بزرگ الغدیر احداث گردید .
خیابان ارم نیز با ایجاد یک پیاده راه سنگفرش شده از حضور وسایل نقلیه تخلیه و به یک موقعیت گردشگری و تجاری مناسبی تبدیل شده است .
موقعیت فعلی آرامگاه شیخان قم :
آرامگاه شیخان ، از شمال به میدان استانه و بازار بزرگ الغدیر ، از غرب به میدان آستانه ، از جنوب به باغ ملی ( باقیمانده باغ ملی قدیم ) و صحن اتابکی حرم و از شرق به خیابان ارم و ابتدای خیابان چهارمردان منتهی می گردد.
تاریخچه ساخت و تجدید بنای شیخان :
تاریخچه اولیه قبرستان بابلان و مدفونین آن نیاز به تحقیق بیشتر دارد ولی آنچه مسلم است این گورستان بعد از دفن حضرت معصومه متوفی 201 ق در باغ شخصی موسی بن خزرج اشعری موسوم به باغ بابلان شکل گرفته است . می توان گفت که باور و سنت شیعیان به دفن اموات در کنار مقبره امامان و امامزادگان سبب شکل گیری این قبرستان است.
بنای گورستان شیخان ، اگر بعنوان بخشی از قبرستان بابلان منظور شود ، پیشینه بیش از هزار سال دارد و بعنوان دومین گورستان جهان اسلام بعد از بقیع نام برده می شود . ( مقبره زکریا بن آدم از فقها و محدثین اشعری متوفی 213 ق در این گورستان است) و اگر بعنوان ساختار مستقل منظور شود در دوره قاجار و زمان فتحعلیشاه بر مزار میرزای قمی بقعه و بارگاه مستقل ساخته شد واگر بعد از تخریب قبرستان بابلان و حفظ ساختار کنونی منظور شود به دهه 20 شمسی بعد از تخریب و باز سازی محدوده قبرستان بابلان ( پهاوی اول ) و باز سازی ان به دهه 40 شمسی ( پهلوی دوم ) برمی گردد .
مدفونین( از مشاهیر ) قبرستان شیخان :
لازم است یک دسته بندی اجمالی در خصوص مدفونین این قبرستان صورت گیرد .
دسته اول : علما و محدثین قرون اولیه ( سوم و چهارم . ..)
دسته دوم : علما و محدثین و برخی شهدای دوران انقلاب تا سال 57
دسته سوم : شخصیتهای بزرگ قمی اعم از سیاسی و علمی و ...
دسته چهارم : شهدای جنگ تحمیلی قبل از عملیات بیت المقدس و شهدای انفجار حزب جمهوری و .....
دسته پنجم : مردم عادی که بخش عمده آنان منتسب به خانواده های سرشناس قم بوده اند
در خصوص علمای دسته اول و دوم :
در برخی منابع تا 600 نفر از علمای دینی قید شده که در این گورستان مدفونند . زندگی و شرح حال بخشی از انها در کتب مختلف از جمله کتاب ( شیخان قم - مینا احمدیان – انتشارات دلیل ما ) جمع آوری شده است.
سرگذشت این بزرگان را در آثاری چون :
تاریخ قم – حسن بن محمد قمی قرن 4 و
تاریخ قم ناصر الشریعه – چاپ حکمت و
گنجینه آثار قم – عباس فیض و
گنجینه دانشوران –احمد رحیمی و
قم نامه – حسین مدرسی طباطبایی و
تربت پاکان – مدرسی طباطبایی
میتوان مشاهده و مطالعه نمود .
تعدادی از مشهورترین علمای مدفون عبارتند از :
- زکریا بن ادریس بن عبدالله سعد اشعری قمی( معروف به ابو جریر قمی ) متوفی اوایل قرن سوم . گرچه برخی قرن دوم نیز گفته اند که بعید است . ( نقل است که ایشان از یاران امام رضا ع بوده. سال شهادت امام رضا 203 ق )
- زکریا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی متوفی 213
( این دو تن از اصحاب و راویان حدیث از امام جعفر صادق ع و امام رضا ع و امام جواد ع )
- اسحق بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی قرن سوم
- آدم بن اسحق بن آدم بن عبداله بن سعد اشعری قمی قرن سوم ق
در خصوص بزرگان از علما، بزرگان و شهدا منتهی به سال 57 :
می توان از بزرگانی چون ؛
- ملا محمد طاهر قمی متوفی 1098 ق ( از فقهای عصر صفوی)
- میرزای قمی متوفی 1231 ق
- میرزا محمد قمی متخلص به محیط(صاحب دیوان شعر ملقب به شمس الفصحاء از طرف مظفرالدین شاه ) 1317 ق
- میر سید محمد فاطمی ( حقوقدان و نویسنده قانون مدنی ایران و مستشار دیوان تمییز ایران در عصر پهلوی اول و پایه گذار اولین بیمارستان مدرن در شهر قم) متوفی 1324 ش
- میرزا عباس فیض ( مورخ و نویسنده مجموعه ارزشمند گنجینه اثار قم ) متوفی 1353 ش
- دکتر محمد قریب ( بنیانگذار و پدر طب اطفال ) متوفی 1353 ش
- حجت الاسلام آقا شیخ محمد معروف به ابن الشیخ متوفی 1336 ش ( جد اقایان عباس و هادی فرساد)
- میرزا جواد اقای ملکی تبریزی( فقیه و عارف )متوفی 1343 ق
- آیت الله میرزا محمد اشراقی معروف به ارباب قمی متوفی 1341 ق
- آیت‌الله میرزا محمد کبیر(م ۱۳۶۹ق)
- استاد عبدالحسین حائری یزدی متوفی 1394 ش ( نوه دختری آشیخ عبدالکریم حائری موسس حوزه قم )
-
در خصوص مدفونین بعد از انقلاب :
بدلیل ممنوعیت دفن میت در قبرستانهای داخل شهر قبل از سال 57 مدتی بود که در این قبرستان دفن صورت نمیگرفت تا بعد از انقلاب ، با دفن شهدا در این گورستان ، دفنهای متعدد دیگری نیز از سر گرفته شد .
- تعدادی از شهدای عملیات کردستان ( شهید مرتضی طالقانی – مقابل درب شرقی )
- تعداد کثیری از شهدای جنگ تحمیلی که به دلیل کمبود جا و زیاد شدن شهدا بعد از عملیات فتح خرمشهر، دفن شهدا ابتدا به باغ ملی روبروی مدرسه آیت الله گلپایگانی و سپس با مخالفت مردم و مسئولین ، ادامه دفن شهدای جنگ به گلزار شهدا علی بن جعفر منتقل شد .( تابلوی تصاویر این شهدا بر گرداگرد دیوار داخلی ، زینت بخش معنوی فضای گورستان شیخان شده است )
- تعداد 7 نفر از شهدای انفجار حزب جمهوری اسلامی نیز در ضلع غربی این گورستان مدفونند - (شهیدان : غلامحسین حقانی، حسن محمدعینی، محمدحسین صادقی، سیدنورالله طباطبایی‌نژاد، علی هاشمی سنجانی، عمادالدین کریمی، عبدالوهاب قاسمی)
شخصیتهای مشهور دیگری چون :
- آیت الله یوسف صانعی( از مراجع تقلید و دادستان کل کشور - کنار مقبره زکریا بن آدم ) متوفی 1399 ش
- حاج شیخ مرتضی انصاری قمی واعظ معروف متوفی 1391 ق
- ملاحسین مولوی قمی متوفی 1374 ش ( شیخ المادحین ، شاعر و مداح معروف کنار دیوار شمالی )
- بانو فخر السادات برقعی
در این گورستان مدفون هستند .
یاد آوری :
در مجموعه قبرستان بزرگ بابلان تعداد زیادی از قبور مشاهیر و علما وجود داشته که بدلیل پراکندگی آن خارج از محدوده شیخان فعلی قرار داشته است . برخی از این قبور بدلیل جایگاه ویژه و موقعیت مکانی قبر حفظ شده و مابقی از بین رفته است . از جمله مقابر حفظ شده :
- مقبره علی ابن بابویه (معروف به صدوقی اول پدر شیخ صدوقی معروف مدفون در شهر ری ) است که در ضلع شرقی خیابان ارم و پشت پاساژ ملت دارای گنبد و ضریح با شکوهی است .
- مقبره علی بن ابراهیم قمی مفسر قران در کنار مجموعه شهدای سوم خرداد مقابل مدرسه ایت الله گلپایگانی
- مقبره میرزا حسن لاهیجی مقابل درب ورودی پاساژ کویتی ها ابندای خیابان چهار مردان
- مقبره ابن قولویه در پاساژ الغدیر
- مقبره قاضی سعید قمی و حکیم هیدجی ضلع جنوبی مدرسه آیت الله گلپایگانی ( دفتر جامعه اسلامی ناصحین قم )
نظرات