بنای واسون معروف به قلعه سنگی، در ارتفاع 1716 متر از سطح دریا در دهستان نیزار و در شمال شرقی روستای واسون و بر روی تپه ای نسبتاً بلند و مشرف به سرزمین های پست اطراف خود ساخته شده است.
در مسیر جاده قدیم قم- اصفهان از طریق دلیجان، نرسیده به روستای قلعه چم، راه دسترسی محلی به مزرعه واسون جاده شنی نسبتاً همواری است که به سمت شرق می پیچید و با گذر از منطقه معروف به چال گنبد در جاده خاکی به آبادی شهرستانک و سپس به مزرعه واسون می رسد.
واسون در غرب کوه حلیل، در جنوب ارتفاعات سنگاب و در دهستان نیزار از توابع قلعه چم واقع است.
مسیر دیگر، در جاده کهک به سمت کرمجگان در جنوب پس از گذر از دو راهی ابرجس در آبادی بیدهند کوره راهی فرعی و خاکی به واسون می رسد.
بنای سنگی واسون کهک، بر فراز تپه مخروطی شکل بلند تک ساختمانی است با نقشه مربع مستطیل شکل به طول 10/79 و عرض 7/97، ارتفاع کل سازه بنا بر بلندی دیوارها احتمالاً نزدیک به 10 متر بوده، هم اکنون به دلیل پرشدن فضای داخلی سازه حداکثر به 5 متر می رسد. یک درگاه به عرض 1/83متر در ضلع شرقی سازه تعبیه شده که از دیوار بنا حدود یک متر بیرون آمدگی دارد. دیوارها حدود1/25متر ضخامت دارد. سازه با لاشه سنگ و تخته سنگهای ورقه ای با ملاط گل و به گونه ای بس ظریف و خوش ساخت بنا شده که نسبت به زار بلاغ چیدمان، بهتر است. سنگها با نهایت سلیقه بخصوص در کُنجها به دقت روی هم قرار گرفته است. سازه دو طبقه بوده که بعدها تخریب و شاید به گونه ای مصنوعاً با گل ومصالحی چینه مانند پُر شده و بدین شکل او را محصور و گویا مهر و موم کرده باشند. در مورد شباهت بی چون و چرای این سازه با زاربلاغ و از لحاظ گونه شناسی مصالح و شکل شناسی نوع چیدن سنگ و ملاط که البته در واسون کهک بهتر و ظریف تر از زار بلاغ اجرا شده علاوه بر محوطه نوشیجان در باستان شناسی ماد به موارد چند دیگری از پر کردن سازه هایی- محتملاً دینی پیش از ترک گفتن آنها بر می خوریم. در تپه ازبکی نیز از اصطلاح «مسدود سازی» در دژمادی بر می خوریم. درون فضاهای معماری را با لاشه سنگ و با خشت چینی پُر کرده اند و اما در زار بلاغ که توصیف آن گذشت علاوه بر آنکه فضاهای درونی را با لاشه سنگ و قلوه سنگ پر کرده اند از بیرون هم تمام سازه را با لایه ای دو پوش ( اولی از تکه سنگ با ملاطِّ گل و دومی از خشت با ملاط گِل ) پوشانده اند.در واسون کهک شاید پیش از ترک بنا، درون جسم سازه تا حدوداً ارتفاع 8 الی 10 متر با حجم گلین به مانند چینه مانندی پر و هم چنین از بیرون تماماً روی دیوارها با لایه ای گلین به مانند چینه، دقیقاً شبیه زار بلاغ پوشانده شده.
نقشه بنای واسون بر خلاف زار بلاغ که مدور، حلقوی و بیضوی است در واسون سه گوشه و مربع مستطیل است. شاید با تکیه بر مقدمات بتوان بنای سنگی واسون را نیز مانند دیگر بناها زاربلاغ، ازبکی، نوشی جان- با قید و احتیاط بسیار- بنا را نیایشگاهی در ماد شرقی پنداشت.
در واسون در اطراف بنا تکه های سفال انگشت شماری دیده می شود که بر خلاف زار بلاغ که تعداد سفال های اطراف محوطه آن زیاد است.
از ساختار بنای سنگی واسون پیداست که سازه تدافعی نیست، کاخ یا کوشکی شاهانه هم نیست. محل استقرار مردمانی نیز به شمار نمی آید. احتمالاً مانند زار بلاغ نیایشگاهی از عصر آهن 3 (850 تا 550ق.م) و یا به تعبیری «دوره ماد» است.
نظرات