قم ؛ پایگاه اقوام وآیین های عاشورایی

مردم متدین شهر مقدس قم با اعتقادات و فرهنگ های مختلف واقوام مختلف ایرانی ( ترک ؛ کرد؛ لر؛ عرب ؛ گیلکی ) وغیر ایرانی ( پاکستانی ؛ افغانی ؛ هندی، آفریقایی و.. ) که ساکن قم هستند با آغاز ماه محرم سردر خانه ها، خیابان‌ ها، مساجد و تكایای شهر را با نصب پرچم‌ های عزا، سیاه پوش كرده و به استقبال ماه محرم می روند و ضمن برگزاری مراسم سخنرانی، از مداحی مداحان اهل بیت(ع) در مظلومیت اهل حرم و اصحاب امام حسین(ع) بهره مند می شوند.

قم از دیرباز همچون شاهراه تمدن در ركن بسیاری از حوادث فرهنگی، تاریخی ایران قرار داشته است و بسیاری از اقوام همچون اشعریان به این شهر آمده اند و ساكن شده اند، جماعتی به خاطر عشق و علاقه به كریمه اهل بیت(ع) از دیگر مناطق به این منطقه قم سفر كرده اند.

بر اساس مستندات تاریخی شهر مقدس قم به همراه شهرهای آوه،آشتیان، و تفرش از اولین مراكز شیعه نشین ایران بودند چراكه گروهی از اعراب اشعری شیعه مذهبی و بسیاری از سادات و فرزندان نبوت و آل علی(ع) به این شهر مهاجرت كردند.

این امر سبب شد شهر قم به عنوان مركز بزرگ تشیع در جهان اسلام شناخته شود و برخی از منابع نوشته اند در خفقان پیش از آل بویه( قرن چهارم) مردم شهر قم به عزاداری امام حسین(ع) می پرداختند.

پس از رسمی شدن مذهب تشیع در ایران توسط صفویه، عزاداری برحضرت سید الشهدا(ع) گستره بیشتری یافت و كم كم وجود مكانی خاص برای عزاداری و مراسم دیگر در این زمینه شكل گرفت از این رو پیدایش «تكیه» به عصر قاجار برمی گردد كه دراستان قم نیزتكیه های بسیاری وجود دارد كه تكیه چهارمردان، تكیه میرزای قمی، تكیه حاج سید حسن، تكیه یزدی ها و تكه باغ پنبه از جمله این تكیه ها است.

مهمترین آیین های مذهبی وعاشورایی درقم عبارتند از:

** مشعل گردانی

یكی از آیین های عزاداری در قم ، در شب تاسوعا و عاشورای حسینی ، نجفی و كربلایی های مقیم قم مراسم مشعل گردانی را برپا می كنند و تا حرم مطهر حضرت معصومه(س) حركت می كنند در این روش بر روی علم های عزاداری پارچه هایی قرار داده و به آتش می كشند.

در این مراسم حزن انگیز ، عزاداران حسینی نیز در سوگ شهدای دشت نینوا بر سرو سینه می زنند و اشك ماتم می ریزند.

** نخل گردانی

یكی دیگر از آیین های عزاداری نخل گردانی در یكی از روستای قم كه حدود 400 سال سابقه دارد كه هرساله با شكوه برگزارمی شود دراین مراسم عزاداران با حمل یك نخل كه سمبل تابوت حضرت سیدالشهدا(ع) است به سمت امامزاده ساریه خاتون در نزدیكی روستا دولت آباد حركت كرده و مراسم عزاداری روز عاشورای حسینی را برگزار می كنند.

** شبیه خوانی یا تعزیه خوانی

این یكی دیگر از آداب و رسومی است كه در قم مانند سایر شهرها برگزار می شود، تعزیه خوانی است ، این نمایش مذهبی سابقه ای طولانی درفرهنگ ایرانیان دارد؛ اما تعزیه در مصایب ائمه اطهار(ع) و به خصوص مصائب حضرت سید الشهدا است كه اوج تعزیه و شبیه خوانی دردوران قاجاریه بوده است.

در قم قدیمی ترین مدرك در مورد تعزیه خوانی مربوط به تكیه میرزای قمی است كه به عهد فتحعلی شاه قاجار بر می گردد. گویا مردم همین محل از میرزا در مورد جایز بودن شبیه خوانی استفتا می كنند و میرزا نیز حكم به جواز آن می دهد كه باشكوه ترین مجالس تعزیه در قم از آن تكیه یزدی ها با آداب مختلف آن مثل امام خوانی، مخالف خوانی، ابوالفضل خوانی به همراه اسب و شتر و تجهیزات جنگی بوده است.

در صحن برخی از بقاع امامزاده ها نیز تعزیه خوانی به صورت ثابت انجام می شود و در اربعین حسینی و 28 صفر نیز مردم شهر به عزاداری می پردازند.

همچنین هر سال بعد از ظهر عاشورا كاروان نمادین اسرا در منطقه جمكران شبیه سازی می شود تا مردم به یاد اسرای كربلا و دلاوری های آنان ، سوگواری كنند.

**مراسم آتش زدن خیمه ها

یكی دیگر از آیین های عزاداری ، آتش زدن خیمه در ظهر عاشورا در قم است كه توسط عراقی های مقیم این شهر برگزار شده ، و لشكر عمر سعد با حمله به خیمه های امام حسین (ع) ، آنها را به آتش كشیده و اهل بیت امام حسین (ع) را به اسارت می برند.

این مراسم كه با استقبال گسترده مردم روبرو می شود ، همراه با سوگواری حزن انگیز عزاداران حسینی است كه دراین غم بزرگ بر سرو سینه می زنند و ندای یا حسین (ع) را سر می دهند.

** دسته عزاداری روحانیان

این دسته از زمان آیت الله عبدالكریم حائری یزدی موسس حوزه عملیه آغاز شد ایشان با سر و پای برهنه، تربت به پیشانی مالیده با همراهی تعدادی از طلبه ها در حالی كه عمامه‏‌ ها را شوریده می ‌بستند، از مدرس رضویه به حركت در می آمدند همچنین آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی نیز از مدرسه فیضیه تا حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) به عزاداری می ‏‌پرداخت.

این آیین در بین علما و مراجع تقلید ترویج یافته است و در این میان آیات وحید خراسانی و لطف الله صافی گلپایگانی درعزای امامان معصوم(ع) ازدفاتر خویش به سمت حرم حضرت معصومه(س) با همراه طلبه های حوزه های علمیه به عزاداری می پردازند.

** حرم مطهر میزبان عاشقان اهل بیت(ع)

مراسم ماه های محرم و صفر در همه بقاع امامزاده های شهر و استان قم معمول است و از این میان مراسمی كه در صحن حرم حضرت معصومه(س) برگزار می شود، نقطه تلاقی همه دسته های عزاداری است و از اهمیت بسیار برخوردار است و در شمار پرشكوه ترین مراسم عزاداری در ایران قرار می گیرد.

هرساله پرچم بارگاه ملكوتی حضرت فاطمه معصومه(س)همزمان باایام عزاداری سالار شهیدان، با پرچم سیاهی كه از عتبه مقدسه امام حسین(ع) به آستان مقدس قم هدیه شده، تعویض می‌شود.

در حرم مطهر مراسم های عزاداری های مختلفی ویژه از سوی آذری زبان ها و عرب زبان ها و سایر اقشار مردم برگزار می شود كه هر شب شاهد سخنرانی اساتید حوزه های علمیه و مرثیه سرایی مداحان اهل بیت(ع) و قرائت زیارت ناحیه مقدسه است.

در مراسم عزاداری روز عاشورا، دسته گردانی(سینه زنی، زنجیرزنی) روضه خوانی و تعزیه خوانی به صورت گردان به همراه دسته های عزادار انجام می شود و از خیابان ها و از صحن حرم حضرت معصومه(س) می گذرند.

** آیین های عزاداری در هیات های مذهبی قم

درقم بر اساس سنت های قدیمی رسم هایی برای برگزاری عزاداریها وجود دارد، قم دارای محله های بزرگی چون چهارمردان، حاج سید حسن، میران و عشقعلی دارد و هر محله دارای برنامه های سوگواری و علم خاص خود است.

در قم رسم است ، علم باید پیش از ظهر و ظهر عاشورا ازتكیه محله خود بیرون آورده شود، مردم قم در دسته های خود به غیر از علم از طبل، شیپور، سنج و حجله حضرت قاسم كه مردم قم به آن (طبق) می گویند، استفاده می كنند.

همچنین هیات های قدیمی قم برنامه های مختلفی دارند كه با آیین های ویژه ای به میزبانی از عاشقان حسین(ع) می پردازد، كه از هیات چهل اختران می توان به قدیمی ترین هیات یاد كرد كه با حدود یك قرن در عرصه های مذهبی، اجتماعی و فرهنگی فعالیت می كند.

این هیات در زمان سلاطین قاجاروپهلوی با وجود مخالفت های شدید به عزاداری پرداخت تا بتواند فرهنگ عاشورایی را در جامعه نهادینه كند؛ این هیات با برگزاری دسته بزرگ عزاداری شامل دسته طبال، دسته سینه زن، دسته كودكان با شیشه های شیر و حمل گهواره، دسته زنجیر زن و دسته حاملان طوق است كه از صحن چهل اختران و امامزاده موسی مبرق با پای برهنه حال و هوای عصر عاشورا ی كربلا را در صحن حرم حضرت معصومه (س) تداعی می كنند.

یكی از بزرگ ‌ترین دسته‌ های عزاداری در روز عاشورا دسته هیات رزمندگان اسلام قم است كه از مسجد امام حسن عسكری(ع) به سمت حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) حركت می ‌كند.

** مراسم پامنبری روستای قاهان، مراسم نخل گردانی روستای دولت آباد و قباد بزن،تعزیه خوانی روستای نویس وآیین سلام و تسلیت عزاداران حسینی به كریمه اهل بیت(ع) حضرت فاطمه معصومه(س) ازجمله این آیین های عاشورایی ثبت معنوی در قم است.

 در مراسم پامنبری چند تن از پیش كسوتان و خدام تكیه یا حسینیه در مقابل یا كنار منبر می نشینند و اشعاری را در خصوص وقایع جانسوز كربلا و امام حسین (ع) با نوایی مخصوص و موزون می خوانند وسایر خدام و بعضی از حاضران نیز دایره وار در دو طرف نشسته با آنان همراهی می كنند.

 آیین سلام و تسلیت عزاداران حسینی به حضرت فاطمه معصومه(س) : در این مراسم هیات مذهبی در قالب دسته های عزاداری از محلات مختلف قم به سمت حرم مطهر حركت می كنند و پس از عرض ارادت به پیشگاه بانوی آب و آیینه از درب دیگری خارج شده و به دسته های عزاداری می پیوندند.

 این آیین ها به صورت نسل به نسل و سینه به سینه در بین اهالی روستا منتقل شده است

** آیین سینه زنی دور و جمع خوانی با قدمت طولانی در قم

  برنامه هایی با سابقه طولانی از جمله سینه زنی و جمع خوانی برگزار می شود.

درآیین سینه زنی ،تمام هیات ها در مكانی جمع می شوند كه از هر منطقه و از اعضای هر هیاتی حضور دارند كه به سینه زنی با اجرای مراسم خاص می پردازند همچنین در مراسم جمع خوانی، شركت كنندگان هم نوا با مداح مرثیه سرایی می كنند.

 در ششمین روز ماه محرم در مراسم (احلی من العسل) همزمان با شهادت حضرت قاسم(ع) امسال 9 هزار دانش آموز درحرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) حضور یافتند و به عزاداری پرداختند.