سپهر اقتصاد-
سیدمحسن محسنی: قم پژوه
اخبار نگران کننده‌ای از شهرهای مجاور و نزدیک به قم از جمله از اصفهان و کاشان و تهران در خصوص فرونشست زمین به گوش می‌رسد. همچنین در فیلم‌های منتشر شده چاله‌ها و گودال‌های هولناکی در نزدیکی ساختمان‌های مسکونی و در زمین‌های کشاورزی دیده می‌شود. این زنگ خطری است که چنین نوبتی به قم هم خواهد رسید. نویسنده این کلمات چند سال پیش از طریق کانال بنیاد قم‌پژوهی و رسانه‌ها به خطر فرونشست زمین اشاره کرد. چون این عارضه برگشت ناپذیر و به تعبیر دیگر درمان ناپذیر است، او در هشدار نوشتِ خود از آن با عنوان مرگ‌آیش یا مرگ‌آیی زمین یاد کرد. از فرونشست زمین با عنوان سرطان زمین نیز یاد می‌شود. پایین رفتن تدریجی سطح زمین از تراز طبیعی و پیشین خود و درنهایت ایجاد گودال‌های عمیق را فرونشستِ زمین گویند. علت این عارضه، برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها و منابع آب زیر زمینی است. ابزار برداشت از طریق چاه‌های عمیق و نیمه عمیق است. عوارض این پدیده، شکست و فروریزش تدریجی ساختمان‌ها از جمله بناهای تاریخی و پل‌ها و ریل‌های راه آهن و زیرساخت‌ها از جمله لوله‌های آب و نفت و گاز و فاضلاب و گذرگاه‌های مترو و افتادن دکل‌های برق و پیدایش دفعی چاله‌های بزرگ در زمین است. در شکل عمیق‌تر، بروز زلزله نیز از پیامدهای این عارضه شناخته می‌شود. در قم دشت جعفریه، به علت داشتن لایه‌های نمکی - که سرآمد آن کوه نمک است - و بهره‌برداری زیاد از منابع آبی بحرانی‌ترین دشت معرفی شده است.
چاره چیست؟ هرچند متخصصان در دستگاه‌های مربوط گویا هشدارهای لازم را داده‌اند و باز گویا گوش شنوایی در برابر نبوده است. نگارنده نیز مستند به اصل هشتم قانون اساسی - دعوت به خیر - عجالتا چند توصیه به شرح زیر دارد:
۱. ممنوعیت کشت محصولاتِ زیاد - آبخواه از جمله ممنوعیت کشت صیفی‌جات به‌خصوص در دشت جعفریه. شنیده شده که در فروشگاه‌های اُسلُو، خربوزه مشهد عرضه می‌شود و این وضع با توجه به بحران آبی در کشور، مایه تاسف است.
۲. جایگزینی محصولات کم - آبخواه مانند زعفران یا مشابه به جای محصولات زیاد - آبخواه. شهرت زعفران قم به پیش از دوره اسلامی می‌رسد و گویا بعد از حمله مغولان این گیاه به صفحات خراسان خاصه قائنات نقل مکان کرده است. البته گفته می‌شود این محصول نیاز به کارگر فراوان دارد.
۳. در امر باغداری ترویج و تشویق پسته‌کاری که سودآوری و توجیه اقتصادی خوبی هم دارد. البته قم اندک اندک به یکی از اقطاب تولید پسته - چه کمی و چه کیفی ( مزه و طعم) - تبدیل می‌شود. یکی از باغداران پسته می‌گوید این درخت ضمن کم آبخواه بودن در برابر آب‌های با سختی بسیار زیاد هم جواب می‌دهد. تا اوایل دهه هفتاد زعفران‌کاری و پسته‌کاری در قم تعطیل بود. در دهه‌های اخیر رویکرد به کاشت این دو محصولِ زراعی و باغی در قم را باید فرخنده تلقی کرد.
۴. محدودیت بهره‌برداری از چاه‌های آب موجود به‌خصوص چاه‌های عمیق مجاز. ۵. حفر چاه‌های جذبی در سطح شهر چه در معابر (به دست شهرداری) و چه در بناها (به دست مالکان) برای مهار آب‌های ناشی از بارش و قسمتی هم برای جذب فاضلاب چون ایام گذشته.
۶. تجدید نظر اساسی در چگونگی رفتار با رودخانه گذرنده از میان شهر - که عنصر اصلی تشکیل دهنده شهر قم از نظر علمی بوده است - آن هم طبق نظر متخصصان مستقل حتی در یک بازه زمانی سی ساله و فراتر و برچیدن بلوار از بستر آن به منظور جذب آب و جز آن.
۷. احیاء قنات‌های متروکه و لایروبی و ترمیم قنات‌های فعال در صورت نیاز و روی‌گردانی از حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق.
۸. جدیت در مسدودسازی چاه‌های غیر مجاز.
۹. ترازسنجی آب‌های زیر زمینی به صورت ماهیانه و سالانه و گزارش آن به عموم از طریق رسانه‌ها به دست دستگاه مربوط (شرکت آب منطقه‌ای) به منظور فرهنگ‌سازی برای مقابله با خطر
۱۰. حفظ و تقویت پوشش گیاهی دشت‌های پیرامونی قم به منظور جذب آب‌های ناشی از بارش.
اگر امروز از فرونشست زمین جلوگیری نکنیم فردا با هیچ هزینه‌ای از عوارض بی‌شمار آن در امان نخواهیم بود.
نظرات