سپهر اقتصاد-
ابوالفضل قیامی : قم پژوه و راهنمای گردشگری تاریخی و فرهنگی /حسین صادقی : استاد تاریخ ، قم پژوه و راهنمای گردشگری تاریخی و فرهنگی
پیشگفتار:
معماری غالب شهرهای قدیم ایران ، ساختار محله محور داشت .
[caption id="attachment_5585" align="alignleft" width="300"]
محلات قدیم قم[/caption]
محله یک واحد جغرافیایی از شهر است که دارای محدوده معین با کوچه ها و گذرهای خاص خود می باشد.
گذرها؛ با سقفی گنبدی ،غالبا در حد فاصل دو محله ایجاد می شد
گذرها همچون بازارچه ای کوچک ترکیبی بود از چند مغازه که تامین کننده نیازهای اصلی محل بود
نانوایی ،قصابی ،عطاری( بقالی خشکبار )، سبزی و میوه و حلوایی وجه غالب این مغازه ها بود
در محله های بزرگتر و محوری، مغازه هایی چون چلنگری(ساخت ادوات آهنی) ، گیوه دوزی ، ریخته گری ، پالان دوزی وجود داشت و گاه یک آب انبار نیز شاخصه و اعتبار یک محله نسبت به محله های مجاور میشد
در این واحد جغرافیایی؛ بدلیل سکونت مستمر یک یا چند خانواده خاص ، گاه فرهنگ و روابط احتماعی و فامیلی و حتی زبان و گویش منحصر بخود را داشت ( مثل گائینی ها یا زندها )
اصطلاح " بچه محل " گویای پیوند اجتماعی خاص بود که دلبستگی های قومی و قبیله ای ایجاد میکرد بطوریکه رفاقت ها و دوستی ها تا حدی پیش میرفت که در گرفتاریهای مالی و نزاعهای جمعی نقش عمده حمایتی ایجاد میکرد .
از آنجا که در ساختار محله محور ، جابجایی و مهاجرت بندرت صورت میگیرفت ،عموم ساکنین یک محله بخوبی همدیگر را می شناختند و غالبا پیوندهای خانوادگی نیز بین آنان شکل میگرفت( عروسی ها و جشنهای جمعی ، تکایا و دسته های عزاداری بخشی از فرهنگ خاص یک محله بود ( دسته عزاداری چهل اختران یا تکیه یزدیها به عنوان نمونه هنوز جریان دارد )
در هر محله یک یا دو خانواده شاخص محل بود و بزرگ فامیل، نقش ریش سفید یا کدخدا بازی میکرد. درخواستگاری ها و صلح و آشتی در منازعه ها و ... پیش قدم میشد و حرفش حرف آخر اهل محل بود .
**************
معماری و ساختار کلی شهر قم تا اواخر قاجار ، ساختار محله محور داشت تا اینکه اولین بار دو خیابان کوچک در شهر شکل گرفت
خیابان بالا در شرق و ساحل رودخانه قمرود بنام خیابان حضرتی؛ حد فاصل پل علیخانی ( دروازه ورودی شهر )تا ورودی اولیه حرم ( مدرسه دارالشفاء فعلی) و در انتها بطرف میدان آستانه فعلی ( این قسمت انتهایی هم اکنون وجود دارد و مجموعه ای از مغازه های سوهان فروشی و ملزومات سوغاتی مسافرین است )
این خیابان تا اوایل انقلاب حدود سال 60 نیز وجود داشت که بتدریج تخریب و در آخرین تغییرات جزء صحن بزرک حرم گردید
دومین خیابان در عهد قاجار؛ خیابان پایین نام داشت . خیابان کوچکی حد فاصل ؛ درب شرقی مسجد امام تا انتهای کوچه آب انبار سید عرب ( کوچه ننه عباس بخشی از این خیابان بود که ضلع جنوبی آن حاشیه میدان بزرگ آستانه و ضلع شمال آن با تعدادی مغازه قدیمی ورودی بازار کفاشها را در خود جای داده است.
اولین تغییر در ساختار شهری قم و بهم خوردن ساختار محله محور و تشکیل خیابانهای مدرن در عصر پهلوی اول شکل گرفت .
سال 1307 ، با تخریب بازار و کاروانسراهای مسیر ، حد فاصل پل علیخانی تا بازارچه حسین آباد ( تقاطع آذر و عمار یاسر ) ، خیابان آذر شکل اولیه بخود گرفت و تخریب چهار سوق بازار و منطقه سلامگاه ( مقابل درب شرقی مسجد امام ) و قبرستان بابلان ( کل میدان آستانه فعلی ) دو خیابان آستانه و ارم ( حد فاصل سه راه بازار تا حرم ) در دو سوی باغ ملی و فضای اداری و تجاری شکل گرفت ( قبرستان شیخان فعلی بخشی از قبرستان بابلان و پاساژ الغدیر جایگزین باغ ملی و فرمانداری شد
این تغییرات مقدمه ای شد تا در عصر پهلوی دوم با گسترش خیابان آذر و گشوده شده خیابان چهار مردان ( تا پیش از این گذر خان تنها معبر ورودی بطرف محله ها قدیم از سمت حرم بوده است ) و تخریب ساختار اطراف حرم، یکی پس از دیگری خیابانهای جدید نظیر عمار یاسر و روحانی و باجک ، شکل گرفت و ساختار محله محور قم دگر گون شد .
ساختار محله محور قم تا اواخر قاجار شامل ده محله عمده بود که عمدتا در امتداد شمال و جنوب قم شکل گرفته و با گذرها و کوچه های فرعی شرقی و غربی بهمدیگر ارتباط داشتند . بخشهایی از این محلات در دو سوی خیابان آذر و چهار مردان هنوز سرپا ایستاده و بخشهایی با حفظ ساختار قدیم همچنان مقاومت میکند
بعنوان نمونه محله شاه حمزه با گذر و امامزاده معروفش هنوز سرپا ایستاده و گذشته نه چندان دورش را پاسداری میکند.
دست بی مهری مدیران شهری و عدم توجه به حفظ هویت معماری و فرهنگی شهر نه تنها در دوران پهلوی که در عصر کنونی نیز ، یک پس از دیگری این ساختار را نابود میکند و آخرین مورد ادامه خیابان سمیه بطرف آذر است که با گذر از چهار راه سجادیه محله ها و گذرهای بسیاری را نابود کرده است .
جا دارد از برخی اقدامات نه چندان موثر مدیران شهری و میراث یاد کنیم که با باز سازی و محور بندی و سنگفرش بخش ناچیزی از محله های قدیم تلاشی برای حفظ آخرین باز مانده های هویت شهری میکنند که بگمانم نوشدارویی بعد مرگ سهراب است
این اقدامات علاوه بر حفظ هویت فرهنگی شهر میتواند فرصتی عالی برای گردشگری ایجاد کند فرصتی که شهرهایی چون کاشان و یزد و کرمان بخوبی استفاده کردند و مدیران شهری قم غافل بودند و هستند
در ادامه این سلسله گزارش بنا داریم محله های ده گانه قم را یکی پس از دیگری معرفی کنیم تا یادآور هویت گذشته این شهر باشیم
و نسل جدید با بخشی از نامهای کوچه و محله هایی که هنوز و به سختی نفس می کشد آشنا شوند
محله های دهگانه :
عشقعلی – سنگبند – الوندیه – چهار مردان – سیدان
– موسیان ( چهل اختران ) – مسجد جامع( دروازه ری ) - آستانه – اسحاقیه _ باغ پنبه
پنج محله اول در امتداد تقریبی شمال شرقی به جنوبی غربی و بموازات رودخانه شکل گرفته و دو محله موسیان و مسجد جامع در منتهی الیه شمالی این پنج محله و در امتداد شرق به غرب بوده است سه محله آستانه و اسحاقیه و باغ پنبه جزء محلات بالاشهر و جدیدتر بوده که با گسترش قم در اطراف رودخانه و حرم حضرت معصومه سازماندهی شده است
مطابق نقشه های موجود( نقشه ترسیمی حسین کریمیان ) و در انطباق با وضعیت کنونی شهر ، می توان محدوده شهر قم در اواخر قاجار با ساختار محله محور را چنین منظور داشت ( این محدوده تقریبی است )
از غرب به رودخانه قم محدوده پل علیخانی تا پل ریل آهن کنار مصلی
از شرق خیابان روحانی در تقاطع با بلوار 15 خرداد و خیابان بسیج حدفاصل گلزار شهدا تا فلکه بسیج و خیابان هنرستان منتهی به انتهای خیابان دور شهر و زیر گذر محمود نژاد
از شمال بلوار 15 خرداد حد فاصل امامزاده سید علی ( دروازه ری ) تا فلکه انتهایی باجک
اطراف این محدوده بوسیله یک باره یا دیواره دژ مانند محافظت میشده که دروازه های ارتباطی آنرا با خارج از شهر مرتبط می ساخته است
دروازه تهران روی پل علیخانی
، دروازه ری در محله مسجد جامع ،
دروازه قلعه در ابتدای محله سنگبند( میدان معلم امامزاده احمد قاسم )
و دروازه کاشان در محدوده خیابان روحانی و مقابر گنبد سبز
نظرات