سپهر اقتصاد
ابوالفضل قیامی و حسین صادقی:عضو بنیاد قم پژوهی و راهنمای گردشگری تاریخی و فرهنگی
بخش اول : " محله آستانه "
نام محله آستانه، بدلیل مجاورت و پیرامونی حرم حضرت معصومه س برگرفته از آستانه مقدسه قم است . در مجموعه محلات دهگانه قدیم قم ، محله آستانه جزء جدیدترین محلات بوده و در منطقه بالا شهر قم واقع شده بود . مجموع محلات چهارمردان ، سیدان ، سنگبند وموسیان ( چهل اختران ) جزء پایین شهر قم . محدوده انتهای الوندیه و عشقعلی ( تقاطع عمار یاسر با اذر – محله عربستان ) جزء میان شهر و محلات باغ پنبه و اسحاقیه و آستانه چزء محلات بالای شهر محسوب می شده است .
محدوده این محله با ساختار و نقشه کنونی :
از محدوده چهار راه و سه راه بازار و پل علیخانی در شمال
و کوچه آب انبار سید عرب بطرف چهار مردان و کوچه م اهی فروشها ، تا انتهای کوچه ارک و متصل به میدان روح الله در شرق
( مجموعه این راستا به موازات خیابان ارم از سه راه بازار تا چهار راه بیمارستان است )
و ساحل رودخانه حدفاصل پل علیخانی ، آهنچی تا پل حجتیه در غرب
و خیابان حجتیه حد فاصل چهاراه شهدا تا پل حجتیه در جنوب
واقع شده است .
این محله در برگیرنده :
قبرستان بابلان( میدان آستانه فعلی – قبرستان شیخان و خیابان ارم ) مسجد امام حسن عسکری ، حرم مطهر و دو خیابان بالا(حضرتی) و پایین ( کوچه ننه عباس ) ، بازارچه سلامگاه ، کوچه حرم ، کوچه سنگتراش ها، کوچه حاج محمدعل سقا ، کوچه زند وکیل ، کوچه اعتضاد الدوله ، کوچه کلاه فرنگی ، گذر خان ، گذر آسید عبدالله ، گذر دایی عابدین و کوچه پشت باره است .
توضیح هر بخش از این محله قدیمی :
یک) بازارچه سلامگاه : از این بازار چه فقط مکانش مانده است . اگر روبروی درب شرقی و اصلی مسجد اب و بطرف حرم حضرت معصومه بایستید تقریب روی پله های بازارچه سلامگاه ایستاده اید . قبل از 1307 و آغاز نوسازی اطراف حرم و تخریب قبرستان بابلان ، دروازه ورودی قم ، روی پل علیخانی ( میدان مطهری ) بود و در دو طرف برج و باروی شهر. ورودی شهر بازار با سقف پوشیده بود مستقیم بطرف چهارراه بازار فعلی.( خیابان فعلی که ضلع جنوبی آن دیوار مسجد امام است و ضلع شمالی آن شازده ناصر و باقیمانده برخی کاروانسراها) . در این قسمت سه راه بود :
( سه راه کولی خان – خانه کولی – گویا نگهبان و سب خواب بازار بوده است )
=بخشی بطرف خیابان باجک ( دو مسیر ورودی فعلی چهار راه بازار و بعد ورودی بازار مسگرها )
=بخشی بطرف خیابان آذر با ورودی درب سه راه بازار و درب کنار بانک سپه و . تا محدوده حسین آباد و بازار کفاشها
احداث سه راه بازار و خیابان آإر این ارتباطها را قطع کرده است
= بخشی بطرف حرم تا ابتدای ورودی قبرستان بابلان مقابل درب مسجد امام کنار بازار کفاشها . این قسمت گویا گود بوده و با چند پله ،بالا می امده که با خروج از بازار حرم دیده می شد و به این دلیل " سلامگاه " نام داشته است .
دو) خیابان بالا یا خیابان حضرتی : غربی ترین بخش این محله خیابان بالا است . حد فاص ل پل علیخانی ( دروازه تهران درب معصومه / خاکفرج / تهران / ساوه ) تا وردی مدرسه دارالشفاء ( درب حرم در زمان قاجار) . در دو سوی این خیابان گاراژهای مسافربری و تعمیرگاه و مغازه های تجاری قرار داشت .
یکی از قدیمی ترین زورخانه های قم در این خیابان بود . منتهی الیه این خیابان بطرف قبرستان بابلان یا میدان استانه بود که به یمن وجود و احداث هتل بین اللملی وابسته به آستانه ، تنها بخش باقیمانده این خیابان است . این قسمت ، کوچه " حوض قهوه " نیز خوانده میشد . اولین کارخانه برق قم در زمان اجمدشاه در این کوچه نصب شده که تامین کننده برق حرم بوده است .
سه) خیابان پایین : خیابانی کوچک در امتداد شرقی و غربی ، حد فاصل درب شرقی مسجد امام تا انتهای کوچه فعلی آب انبار سید عرب . بخشی از این خیابان هنوز به کوچه ننه عباس معروف است . (ضلع شمالی میدان آستانه کنونی ).
خروجی بازارچه سلامگاه ( تخریب شده ) و بازار کفاش های فعلی به این خیابان بوده است . یکی از مغازه های قدیمی این خیابان که هنوز فعال است یک مغازه مسگری است .
چهار) قبرستان بابلان : این قبرستان با قدمتی تاریخی (بیش از هزار سال ) در محدوده بازارچه سلامگاه ( درب غربی مسجد امام ) در شمال و تا ورودی شمالی حرم در جنوب و اتصال به خیابان بالا یا حضرتی در غرب و خیابان ارم فعلی در شرق وسعت داشته و در مجاورت حرم حضرت معصومه شکل گرفته است .
" حد جنوبی به صحن نو، حد غربی به ساختمانهای مجاورِ خیابان بالا / حضرتی از مجاور و در امتداد مدرسه فیضیه تا درب شرقی مسجد امام ( روبه‌روی کوچه ننه عباس ) ، حد شمالی به خیابان پایین / کوچه ننه عباس . حد شرقی به مدرسه و گذرخان و علی ابن بابویه و در ادامه خطی با اندکی اعوجاج به طرف کوچه ننه عباس . - یادداشت جناب محسنی در مطابقت با نقشه های قدیم مندرج در کانال بنیاد قم پژوهی)"
قبرستان شیخان بخشی از این قبرستان است که باقی مانده و یکی از قدیمی ترین قبور مربوط به زکریا بن آدم اشعری قمی ( سال رحلتش در 201 ه ق سال ورود حضرت معصومه به قم ) و از مشاهیر ؛ میرزای قمی متوفی
برخی قبور پراکنده نیز هنوز یادگار قبرستان بابلان است ( بقعه ابن بابویه – مقبره قاضی سعید – ابن قولویه مفسر قرا و چند مقبره در پاساز فعلی غدیر که تا اوایل انقلاب باغ ملی بود – قبری مقابل درب پاساژ کویتی ها ابتدای خیابان چهار مردان )
این قبرستان در سال 1307 با دستور رضا شاه و با دو بار تغییر نقشه بکلی تخریب شد . ابتدا بنا بود کل محوطه یکپارچه شود ( مشابه وضع فعلی) اما با مقاومت و در خواست علمای زمان از جمله اشیخ عبدالکریم حایری و در راستای جلوگیری از تخریب قبور علما ، مقرر شد دو خیابان آستانه و ارم بموازات هم در امتداد شمال و جنوب احداث شود و بین این دو خیابان مقبره شیخان . میدان استانه و ساختمانهای اداری ( فرمانداری و شهرداری) و اماکن تجاری (بازار حراجی ها و دکانهای چوبی ) و .. ایجاد گردد .
خیابان آستانه و خیابان حضرتی و ساختمانها بین دو خیابان ارم و آستانه در سال های بعد از انقلاب و میدان بزرگ فعلی با پارکینگ طبقاتی در زیر ان و پاساژ الغدیر ( بخشی هم مزار شهیدان خرمشهر ) احداث شد . رو بروی پاساژ الغدیر و ضلع شرقی خیابان ارم مدرسه ایت الله گلپایگانی است که از تخریب خانه متولی باشی یا تولیت قم ساخته شده است .
پنج)کوچه حرم : محدوده این منطقه ، ضلع جنوبی حرم ،
صحن اتابکی و مسجد اعظم ( ساخت مسجد پهلوی دوم 1339ه ش است) تا پل آهنچی بود ( خیابان موزه در دوران پهلوی در این امتداد تاسیس که در سالهای اخیر تخر یب و جزء شبستان بزرگ حرم گردید و خیابان جدیدی به موازات خیابان موزه کشیده شده که ضلع جنوبی ان بوسیله یک دیوار از کوچه حرم قدیم مجزا شده است . بیت ایت الله نجفی در کوچه پشت این دیوار بخشی از کوچه حرم است ) .
بخش عمده این کوچه ها در ضلع غربی خیابان ارم منتهی به خیابان بهار ، هم اکنون نیز پا بر جاست . ( بیت ایت الله شبیری زنجانی و ورودی شمالی مدرسه حجتیه در این کوچه است ) احداث خیابان ارم حد فاصل حرم تا چهار راه بازار ، ارتباط بخشهای غربی و شرقی این کوچه را قطع کرده است . کوچه ارک در ضلع شرقی خیابان ارم بخش جدا شده کوچه حرم است . کوچه غربی مقابل کوچه ارک فعلا تنها راه ورودی به بافت قدیم کوچه حرم است .
خانه کیکاووس میرزا پسر فتحعلی شاه و بسیاری از خانه های اعیان و اشراف شهر در کوچه حرم بوده که متاسفانه تخریب شده است .
شش) کوچه پشت باره : این کوچه چنانچه از اسمش پیداست منتهی الیه غربی قم بوده است . باره ، به معنی برج و بارو است و گویا محله عشقعلی ( بعدا توضیح خواهیم داد ) آخرین محله بوده و محله آستانه در پشت باروی قم و مجاورت حرم احداث شده است . این کوچه باریک تقر ی با به مو ازات خیابان ارم است . ابتدای شمالی آن آب انبار سید عرب ( که به خیابان آذر نیز راه پیدا کرده و انتهای جنوبی آن میدان روح الله مقابل دبیرستان حکیم نظامی است . خیابان چهار مردان این کوچه را قطع کرده که با عبور ار گذر دایی عابدین ( راستای خرما فروشها و میوه فروشهای فعلی) و انتهای گذر خان و مسجد خانم یا مسجد آیت الله بهجت از انتهای کوچه ارک می گذرد و با گذر از انتهی کوچه آقا زاده و مسجد سلماسی به میدان روح الله می رسد .
از این کوچه بزرگ ، کوچه های دیگری چون ؛ کوچه زند وکیل ( روبروی مسجد خانم یا بهجت) ،کوچه حاج محمد علی سقا ، کوچه کلاه فرنگی( خانه حاکم قم در این کوچه بوده ) ، کوچه اعتضاد الدوله ، گذر آسید عبدالله ( کوچه ماهی فروشها) و ....منشعب میشده که در ساخت شبستان شرقی حرم و فضای فعلی پارکینگ بخش زیادی از این کوچه ها تخریب شده است .
خانه بسیاری از سران حکومتی قاجار از جمله امین السلطان در این کوچه بوده است . بخشی از این کوچه حد فاصل انتهای گذر خان تا خیابان چهار مردان هم اکنون بازار فعال میوه فروشی ، خرما فروشی و مواد پرو تینی است که کسبه ان بیشتر عرب زبان هستند.
ابوالفضل قیامی و حسین صادقی:عضو بنیاد قم پژوهی و راهنمای گردشگری تاریخی و فرهنگی
نظرات