سپهر اقتصاد
دکتر احمد خامهیار: محقق و پژوهشگر
بیشتر مقابر و امامزادههای حوزه قم و توابع آن، به صورت برجهایی هشت ضلعی بودهاند که در سدههای هشتم و نهم هجری ساخته شدهاند. شماری از آنها تاکنون ساختمان و تزئینات آجرکاری و گچبری اصیل خود را حفظ کردهاند؛ اما شمار دیگری، در دورههای بعدی بازسازی شده و تزئینات معماری اولیه خود را از دست دادهاند.
امامزاده طیّب و طاهر در منطقه قنوات (در شرق قم)، از جمله امامزادههایی است که هسته اولیه آن برج ـ مقبرهای با پلان هشت ضلعی و به احتمال زیاد از سده هشتم یا نهم بوده، اما تقریباً در همه دورههای بعدی (صفوی، قاجار، پهلوی و جدید) الحاقاتی به آن افزوده شده است.
امروزه در ساختمان بقعه، هیچ نشانی از کتیبهها و تزئینات گچی و آجری متعلق به پیش از دوره صفوی ـ که در شمار دیگری از مقابر قم وجود دارد ـ به چشم نمیخورد. اما پوشش داخلی گنبد، با نقاشیهای دیواری زیبایی که به نظر میرسد متعلق به دوره قاجار است، تزئین یافته است.
این نقاشیها به صورت نه چندان حرفهای و احتمالاً به دست هنرمندان بومی ترسیم شده است و جزئیات مختلفی همچون تصویر خورشید با شمایل زن، تصاویر حیوانات (بز کوهی با برهاش، پرندگانی همچون کبوتر، طوطی و پرندهای با چهره زن تاجدار)، نقوش گیاهی و عبارتهای مذهبی را در بر دارد.
نقاشیهای دیواری داخل گنبد امامزاده طیب و طاهر قم، نمونهای بسیار خاص و نادر از تزئینات و نقوش معماری استفاده شده در یک امامزاده است و من نمونه مشابه دیگری از چنین نقاشیهایی با این موضوعات را ـ لااقل در قم و اطراف آن ـ ندیدهام.
قمپژوهانی همچون مرحوم عباس فیض قمی و استاد حسین مدرسی طباطبایی، به جهت متأخر بودن و ترسیم ضعیف این نقاشیها (از دید ایشان)، تقریباً با بیتوجهی از کنار آنها گذشتهاند. همچنین به نظر میرسد این نقاشیها از سوی سایر پژوهشگران نیز تا کنون مورد مطالعه و بررسی علمی قرار نگرفتهاند.
با این حال به باور من، این نقاشیها به جهت آنکه نشانه تداوم فرهنگ و باورهای کهن ایرانی تا دوره متأخر است، از ارزش مردمشناسانه بالایی برخوردار است. طبیعتاً این سؤال که انگیزه و ذهنیت خالقان این نقاشیها از ترسیم آنها در این امامزاده چه بوده، جای بررسی و مطالعه بیشتر دارد.
