ابوالفضل قیامی:کارشناس ارشد تاریخ – قم پژوه و راهنمای گردشگری تاریخی فرهنگی
در بخش شرقی شهر ، انتهای خیابان چهارمردان قم ، ابتدای بلوار روحانی و جنب گلزار شهدا ؛ درون باغی کوچک موسوم به " باغ گنبد سبز " سه اثر تاریخی از نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری به جای مانده است . این منطقه در محل ، به دروازه کاشان مشهور است و گنبد های آن نیز به گنبد های دروازه کاشان معروفند .
دو گنبد از این مجموعه ، با توجه به کتیبه های تاریخی موجود ، مدفن امرای خاندان علی صفی ، فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم ه . ق است . کتیبه گنبد سوم متاسفانه از بین رفته و تاریخ و صاحب آن معلوم نیست ، اما با توجه به مدارک مختلف ، این گنبد نیز از نظر تاریخی به همان دوره مربوط است و احتمالاُ به یکی دیگر از افراد خاندان علی صفی تعلق دارد .
گنبد شمالی : قدیمی تر از دو بنای دیگر و احتمالا قبل از قرن هشتم است . به نقل از آقای فیض در کتاب گنجینه آثار قم ، مدفن "مجد الملک براو ستانی" وزیر مقتول "سلطان برکیارق " و "خواجه برهان الدین " وزیر : سلطان حسن آق قویونلو" دانسته است.
گنبد میانی : سالم ترین ،شاخص ترین و پر تزیی ن ترین از میان سه گنبد است .
در مقبره زیر این گنبد مطابق کتیبه های موجود سه تن مدفونند:؛
اول - خو اجه جمال علی فرزند خواجه علی صف ی
دوم - امیر خاندان صف ی که پس از خواحه علی اصیل فرمانروای قم بوده است
سوم - خواجه عماد الدین محمود قمی یکی دیگر از فرزندان خواجه علی صفی و برادر خواجه جمال الدین علی است
گنبد جنوبی : از کتیبه درون بقعه چنین برمیآید که ؛ در این آرامگاه دو تن مدفونند :
یکی خواجه تاج الدین ( اصیل الدین ) فرزند علی صفی ( نیای بزرگ خاندان صفی )
و دیگری فرزند وی خواجه علی اصیل یا همان جمال الدین علی، نخستین کس از این خاندان است بر حکومت قم دست یافت . آغازفرمانروایی او پس از درگذشت ابوسعید ایلخانی به سال 736 ه . ق بوده است
در مجموع، آگاهی ما از وضع قم پس از حمله مغول تا آخرین سالهای قرن هشتم چندان وسیع نیست . البته در تاریخ ثبت است که قم در سال 621 ه . ق به دست سپاهیان مغول ویران و اهالی آن قتل عام شدند . آثار ویرانههای قم تا میانه قرن نهم برجای بود ه است .
درکتابهای تاریخی قرن هفتم نیز در مواردی از قم نام برده میشود که میتوان اطلاعات محدود و مختصری از آنها درباره این شهر به دست آورد . اما در قرن هشتم وضع روشنتر واطلاعات در این باب بیشتر است . تا چهارمین دهه این قرن ، قم همچون نقاط دیگر ایران در تصرف امراء ایلخانی بود و پس از برچیده شدن بساط حکومت آنان ، در شمار مناطقی درآمد که از قلمرو همه سلسلههای این دوره بیرون و برکنار بود . به این ترتیب که یکی ازخاندانهای اصیل و مقتدر محلی اداره امور را به دست گرفت .
این خاندان که همان خاندان صفی ( بانیان بناهای مورد بررسی این نوشتار و مدفونین در مقابر گنبد سبز ) است تا سال 759 ق ( و بنا بر نقلی تا 815 ق ) برخلاف دیگر قدرتهای محلی که هر یک پس از چندی در قلمرو یکی ازسلسلههای آن د وره تحلیل میرفت، همچنان اداره امور این منطقه را برعهده داشت . این اقتدار تا اواسط دوره تیموری ادامه یافت تا جایی که قم مدتی مقر حکومت ودارالسلطنه گردید و دارای دارالضرب سکه شد . (نقل از مجله قم نامه شماره 19 و 20)
درباره این خاندان در منابع تاریخی اطلاعات زیادی وجود ندارد و بیشترین آگاهی‌های ما درباره این خاندان از کتیبه‌های موجود در مقابر آنها به دست می‌آید . استاد حسین مدرسی طباطبایی، عمدتاً با استناد به کتیبه‌های موجود در این مقابر و دیگر بناهای معماری موجود در قم، این خاندان را در مقاله مفصلی با عنوان « خاندان علی صفی : شهریارانی گمنام » معرفی کرده است
( منتشر شده در مجله بررسیهای تاریخی، سال 8 ، شماره‌های 1 و 4)
. در کتاب « قم نامه » ، اثر محقق ارجمند مدرسی طباطبایی در خصوص این خاندان آمده است :
<< خاندان صفی، خاندان مقتدر و حاکم قم بوده‌اند که دو قرن از میانه قرن هفتم تا دومین دهه قرن نهم در این شهر نفوذ و عظمتی داشته و از موقعیت اجتماعی مهمی برخوردار بوده و افرادی از آن میان سالهای 736 الی 815 در قم و مضافات آن با اقتدار و به استقلال فرمانروایی داشته‌اند . این فرمانروایی در آن روزگار از نیرومندترین قدرتهای محلی و منطقه‌ای مرکز ایران بوده که در بیرون این محدوده نیز به عنوان قدرتی معتبر شناخته می‌شده است . روش فرمانروایی امرای این خاندان بر اساس همزیستی مسالمت آمیز با همه قدرتهای متضاد پیرامون منطقه استوار بوده و از این رو با آن که دوره حکومت آنان از پر آشوب‌ترین دوران‌های تاریخ ایران و به‌خصوص برای مناطق مرکزی با قرار گرفتن در میان چند نیروی متخاصم زمینه‌ای مخاطره انگیز بود . روش فوق موجب شد که در تمام این کشمکش‌ها و منازعات همچنان که در جامع التواریخ حسنی است قم و پیرامون آن هرگز " سم ستور " نبیند . امرای این خاندان چنان‌که از آثار بازمانده و القاب و اوصاف آنان آشکار است، مردمانی دانش‌دوست، هنرپرور و درویش [ بوده ] و از این رو در مناطق مجاور نیز احترامی شایسته برخوردار بوده‌اند . تجدید حیات قم پس از ویرانگری و قتل و عام وحشیانه مغول تا حدود بسیاری مرهون خدمات این خاندان است >>
. در کتاب « تاریخ دارالایمان قم » ذیل سر فصل باغات طرف دروازه کاشان، به این باغ چنین اشاره شده است :
« باغ گنبد سبز از باغات قدیم بوده است . سه بقعه از مشایخ اشعری که سعد و سعید و مسعود نام دارند ساخته شده در نهایت استحکام در کنار امامزاده علی بن جعفر است . میوه انار و انجیر زیاد دارد به قدر چهارده جریب است
مردم قم نیز از سالهای دور ؛ این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن " سعد ؛ سعید و مسعود " از بزرگان عرب های اشعری و احیا کنندگان قم در دوره اسلامی می دانند .
معماری مقابر گنبد سبز :
مقابر باغ گنبد سبز شامل سه برج ـ مقبره است که پلان آنها از بیرون دوازده ضلعی و از داخل هشت ضلعی است . نمای بیرونی این مقابر آجری و دارای طاق نماهایی در هر ضلع است، و از داخل نیز با نقوش ( مذهبی ، شیعی و اسامی جلاله و محمد و علی ) و کتیبه‌های گچ‌بری و آجرکاری بسیار زیبایی تزئین یافته است . گنبد این بناها به صورت دو پوسته است که پوسته داخلی به شکل عرقچینی و پوسته بیرونی، به شکل رکِ شانزده ضلعی اجرا شده و البته گنبد رکِ مقبره جنوبی به طور کامل از بین رفته است . این مقابر با توجه به تنوع تزئینات و کتیبه‌های گچ‌بری استفاده شده در آن، از بهترین نمونه‌های معماری آرامگاهی ایران در سده هشتم هجری قمری به شمار می‌آیند .
در محوطه داخلی هر سه گنبد، زیر زمینی قرار دارد که قبر ها درون این زیرزمین است که از طریق راهروی بسیار باریک و بصورت نشسنه می توان وارد ان شد . از سنگ قبرها اثری نیست اما در باز سازی ها توسط میراث فرهنگی، سنگهایی برجسته نصب شده که معرف قبور است .
مقابر گنبد سبز در ۱۵ دی ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
نظرات