سپهر اقتصاد-
حسین صادقی ؛عضو بنیاد قم پژوهی و مدرس گردشگری
در تاریخ اساطیری ایران، پیدایش و تأسیس تشکیلات شهر قم را به زمان تهمورث از پادشاهان پیشدادی نسبت می‌دهند.
تهمورث چهارمین پادشاه ایران زمین است که توانست دیوها را مطیع خود سازد و خواندن و نوشتن را از آنان فراگیرد. جمشید، برادر و جانشین او است که در «ورجَمکَرد» که بنابر احتمالی، همان جمکران فعلی است دژی ساخت.
سخن دیگر در تاریخ اساطیری تشکیل تأسیسات شهر را در قم به کیخسرو پادشاه افسانه‌ای ایران نسبت می‌دهد که او دومین پادشاه کیانی است. به نظر می‌رسد که شهر قم به دلیل اراضی حاصل‌خیز و به مناسب رودخانه‌ای که از کنار آن می‌گذشته می‌توان حدس زد که همواره معمور و آباد بوده است، لکن چگونگی آن را درست نمی‌دانیم، جز اینکه پیش از بنای اسلامی به دیه‌های بزرگ و کوچک که فواصل آنها از هم چندان دور نبوده، تقسیم می‌شده است؛ چنان که بسیاری، دیه‌ها و قلعه‌ها
آن را «چهل حصار» گویند و ما در تاریخ، اسامی دیه‌ها و قلعه‌ها را کمابیش می‌بینیم.
از این دیه‌ها، هفت دیه جزء شهر گردید و چند دیه بر جای ماند که هنوز به نام دیرین و نخستین خود باقی است و آبادی خود را کمابیش از دست نداده است و بقیه دیه‌ها از بین رفته و سکنه آن به شهر منتقل شدند که به سبب شهر شدن قم و ورود اعراب اشعری به این محل بوده است. در بعضی از دیه‌ها اشراف و بزرگانی اقامت داشتند و در بسیاری از آنها در دوران باستان حتی تا قرن سوم هجری آتشکده‌هایی روشن بوده است. از جمله این آتشکده‌ها، آتشکده بزرگ قم است که به آن «قصر دختر» یا «کل دختر یا قلعه دختر» می‌‌گویند که بر روی تپه‌ای در آغاز جاده قم به اراک ( km 2) است. علاوه بر آن تحقیقات اخیر ثابت کرده که این بنا از دیرباز و حتی قبل از تاریخ مسکونی بوده است و خود بنا متعلق به دوران ساسانی است.
در منطقه جمکران که دوازده محله بوده و بر هر در محلتی و دَربی آتشکده‌ای بود. در یکی از قراء شهر به نام «مَزدیجان» آتشکده‌ای کهن به نام «آذر جشنف» قرار داشت که یکی از آتش‌های سه‌گانه‌ای بود که ایرانیان قدیم در حق آن بی‌نهایت غلو می‌کردند.
در کتاب تاریخ قم، ذکر شده است که در زمان کیخسرو، سورین قم آتشکده قم را به محلی که به دستور پادشاه نزدیک ساوه بنا شده بود منتقل کرد. در همین منبع آمده است که آتش آتشکده آذرگشتاسب در دهی از دهات قم به نام «مَزدگان» قرار داشته است.
در جمکران 12 آتشکده، در ابرشتجان 16 آتشکده و در مزدیجان یک آتشکده کهن وجود داشته است. منطقه قم و جمکران در قبل از اسلام یکی از کانون‌های اصلی مذهب زردشتی‌گری به شمار می‌آمده است.
امروز در جنوب شرقی قم نهری به نام (شهرستان) وجود دارد که یکی از مکان‌های باستانی این دشت است. در قرن چهارم هجری در مزرعه شهرستان دیه یا دژی به همین نام وجود داشته است. مولف تاریخ قدیم قم در مورد سابقه باستانی این مکان میگوید که بعضی از مردم روایت کنند که این ده را خمانی (همای دختر بهمن پسر اسفندیار) بنا کرده است. البته این داستان عمارت شهرستان به دست خمانی از جمله
افسانه‌هایی است که دربارة بنیانگذار بسیاری از شهرهای ایران گفته‌اند. اغلب این قصه‌ها تنها گویای قدمت آن نقاط است و اعتبار تاریخی چندانی ندارد.
مولف تاریخ قم شهر جدید دوره اسلامی را در محلی به نام «مَمْجان» در جوار نقطة باستانی «شهرستان» می‌داند که در قرن سوم هجری تبدیل به شهر بزرگی گردید. یعقوبی که در این قرن از آن دیدن کرده بود. درباره آن میگوید: «شهر بزرگ قم که به آن ممجان گفته می‌شود شهری است جلیل القدر که گویند در آن هزار گذر است و اهالی آن برآن چیره‌اند. قومی هستند از اشعریان و در آن مردمی از عجم‌های کهن سکونت دارند.»
دژ «شهرستان» نقطة ثقل محل باستانی شهر قم بوده است؛ لیکن به نظر می‌رسد قم، پیش از آمدن اعراب، پهنه‌ای وسیع بوده که از «کمیدان»، «مزدیجان» تا «ابرشتجان» (اراضی دامنه کوه یزدان که ابتدای آن امامزاده شاه جمال جاده اراک و انتهای آن امامزاده معصوم است و جمکران را هم در برمی‌گرفته است) و در میان این منطقه هفتاد دیه به صورت پراکنده به سبک شهرنشینی آن روزگار وجود داشته است.
