سپهر اقتصاد- ابوالفضل قیامی قم‌پژوه و حسین صادقی پژوهشگر فرهنگ و تاریخ قم
حضور در آرامستان‌ها از دو جنبه حائز اهمیت است:
یک. گردشگری آرامستان یا آرامگاهی بخشی از دارک توریسم (dark touriem) است. گردشگری سیاه یا دارک توریسم خود بخشی از گردشگری تاریخی و فرهنگی است.
در گردشگری سیاه سراغ اماکنی می‌روند که در آن رخدادی مرگبار چون سیل و زلزله و سونامی، جنگ و یا … رخداده است. در این اماکن به بازخوانی رخداد تاریخی و مشاهده آثار بر جای مانده می‌پردازند.
این بازخوانی همانند همه گزارشات تاریخی، بخشی از ملزومات زیست اجتماعی و نیازمندی علمی ساکنان زمین است؛ خواه کسب تجربه گذشته باشد و خواهی درسی برای آینده.
علاوه بر جنبه تراژیک این مساله، یاد و نام رفتگان این حوادث در خاطره تاریخی انسان‌ها زنده و تکرار شدنی است.
آرامستان‌ها غالبا روایتگر بخشی از تاریخ و فرهنگ هر سرزمینی هستند. آرامستان ظهیر الدوله تهران، ابن بابویه شهر ری، تخت فولاد اصفهان، شیخان قم و مزار شهدای تمامی شهرهای ایران، نمونه بارز این روایتگری است.دو. نگاه مذهبی و درون دینی است.
باور به جهان آخرت سبب شده تا بین رفتگان و بازماندگان آنان همواره رابطه عمیق معنوی بر قرار باشد. حضور هفتگی به‌ویژه شب‌ها و روزهای جمعه و قرایت فاتحه و پخش نذورات، از سنت‌های مطلوب میان باورمندان به آخرت است.
یادکرد عزیزان به‌ویژه پدر و مادر، فرزندان، شهدا، علما و قهرمانان ملی و مذهبی یکی دیگر از سنت‌های خوب مردم ایران است.
با این دو رویکرد به سراغ آرامستان وادی السلام و خفتگان این وادی رحمت می‌رویم. آرامستان وادی السلام واقع در انتهای خیابان خاکفرج (بلوار امام موسی صدر) و در ضلع غربی رودخانه قم قرار دارد. این آرامستان بخشی از مجموعه گورستانی است به نام خاکفرج که از میدان الهادی فعلی و مجاورت امامزاده احمد و علی الحارث (انتهای سی متری کیوانفر فعلی) شروع و درامتداد همین خیابان تا میدان نواب صفوی ادامه داشته است.
آرامستان وادی السلام در سال ۱۳۳۷ یا ۱۳۳۸ با اشراف و نظارت ایت‌الله بروجردی ساخته شد. این آرامستان به دلیل پر شدن قبرستان نو و براساس نیاز شهر، طراحی و ساخته شد، اما به دلیل دوری از مرکز شهر، بخش عمده اموات مربوط به کسانی است که از شهرهای دور به‌ویژه کردستان و کرمانشاه (باور به قداست شهر قم جهت دفن اموات) به قم متتقل می‌شدند، اختصاص یافت.
بزرگان و علما و اندیشمندان فراوانی در این وادی رحمت خفته‌اند
(از سمت چپ ورودی ساعتگرد):
یک. زنده‌یاد استاد سیدمهدی محی الدین الهی قمشه‌ای: متولد ۱۲۷۹ش شهرضا یا قمشه اصفهان و متوفای ۱۳۵۲ش تهران،
فیلسوف، فقیه، عارف، حکیم، شاعر و مترجم قران و نهج البلاغه و متون دیگر دینی، مدرس مدرسه عالی سپهسالار، استاد فلسفه در دانشکده الهیات (معقول و منقول)، پدر چهار پسر و چهار دختر که مشهورترین آن‌ها آقای دکتر حسین الهی قمشه ای و خانم مهدیه قمشه‌ای است.دو. شهید آیت‌الله محمدرضا سعیدی گلپایگانی: متولد ۱۳۰۸ش مشهد و متوفی (شهادت) ۱۳۴۹ در زندان اوین تهران
از پیشگامان انقلاب اسلامی و نهضت خرداد ۱۳۴۲. ایشان پدر آقای سعیدی تولیت فعلی آستان مقدس قم و امام جمعه قم هستند.سه. بانو شمس کسمایی شاعره گیلانی
اولین سراینده شعر نو (قبل از نیما): متولد ۱۲۶۲ یزد از پدر و مادر اصالتا گیلگ (از مهاجران قفقازی) و متوفای ۱۳۴۰ش.
بانو شمس، تجددخواه، روشنفکر مستقل و از زنان پر شور در دفاع از مردم.
ازدواج با حسین ارباب‌زاده از انقلابیون مشروطه‌خواه (متوفی ۱۳۰۷ش) عضو مجموعه نویسندگان تجددخواه تبریز.
فرزندش، اکبر حسین زاده از کشته شدگان نهضت جنگل است.چهار. مزار شهدای فداییان اسلام سید عبدالحسین واحدی، مظفر ذوالقدر و مجتبی میرلوحی (نواب صفوی).
جمعیت فداییان اسلام گروهی مذهبی در دهه ۱۳۲۰ش و همزمان با نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران است که با هدف برقراری حکومت اسلامی تشکیل و مشی مسلحانه و ترور افراد را در دستور کار خود قرار دادند. عمده‌ترین ترورهای این گروه: احمد کسروی (نویسنده و وکیل دادگستری)، عبدالحسین هژیر، سرلشگر علی رزم‌آرا، حسنعلی منصور و سوء قصد به جان سیدحسین فاطمی (وزیر خارجه مصدق) و حسین علاء بود.
پیکر مجتبی نواب صفوی پس از اعدام در گورستان مسگرآباد تهران دفن و سپس مخفیانه نبش قبر و به قم منتقل شد.پنج. شیخ علی‌اکبر الهیان تنکابنی: متوفی ۱۳۳۹ش از علمای بزرگ مکتب تفکیک (مکتب معارفی خراسان) و باورمندان به ضرورت خالص‌سازی آموزه‌های دینی از تاویلات فلسفی و عرفانی. در تخریب و نوسازی بقعه‌های اطراف وادی السلام در سال ۱۳۹۲ با سالم بودن بدن ایشان مواجه می‌شوند. با تشییع جنازه مجدد پیکر به محل فعلی منتقل و دفن می‌گردد.
شش. دکتر سیدجلال مصطفوی کاشانی متولد ۱۲۸۷ش تهران، تحصیلکرده پزشکی تهران و ورودی سال ۱۳۰۸ با رتبه ممتاز و ۱۳۱۴ فارغ التحصیل با رتبه اول، شاگرد اول مهندسی شیمی ۱۳۲۶، علاقه‌مند به طب قدیم (با مطالعه ذخیره خوارزمشاهیان)، علاقه‌مند به مطالعه و تحقیق در طب ابن سینا (انتشار کتاب ابن سینا امیر پزشکان) و تاسیس بنیاد پزشکی ابن سینا، تدریس تاریخ پزشکی سال ۱۳۳۵ و ۱۳۳۶ در دانشگاه تهران، انتشار ماهنامه دنیای علم در پی تجدید حیات علم و دانش در ایران، عضویت در انجمن تاریخ طب پاریس.
علاوه بر افراد یادشده، صدها عالم و شخصیت ارزشمند از جمله تعدادی از شهدای واقعه ۱۵ خرداد ۴۲ در این وادی رحمت مدفون‌اند
در خصوص تاریخچه و بیوگرافی مدفونان وادی السلام محقق گرامی حجت‌الاسلام والمسلمین سلیمانی بروجردی مشغول تالیف و انتشار مجموعه آثار این وادی رحمت است. به گفته ایشان تا کنون پنج جلد از این مجموعه آماده انتشار است.
