سپهر اقتصاد-
ابوالفضل قیامی و حسین صادقی:کارشناس ارشد تاریخ ، همکار افتخاری بنیاد قم پژوهی و راهنمای گردشگری
محله اسحاقیه کجاست و چرا بدین نام شهرت یافته است ؟
شاید کمتر کسی از قمی ها ، حتی میانسالان بدانند که این محله کجاست و چرایی این نامگذاری را هم باید بیشتر در متون تاریخی جستجو کرد . اسحاقیه یکی از قدیمی ترین محلات و جزء ده محله قدیم قم تا قبل از دوران پهلوی بوده که در طرح توسعه قم دوران پهلوی اول بخش اعظم آن تخریب شده است
هم زمان با توسعه شرقی قم در اطراف رودخانه و حرم حضرت معصومه (س ) در زمان قاجار ، بویژه پس از انتقال دروازه ورودی قم از دروازه ری به دروازه خاکفرج (میدان مطهری و پل علیخانی- علیخان سنقریی حاکم وقت قم ) بر رودخانه ، این محله شکل گرفته است. این انتقال در پی ساخت جاده جدید برای قم در زمان ناصراالدین شاه قاجار و به همت اتابک صورت گرفت .( جاده قدیم فعلی قم تهران که از علی اباد می گذرد)
ابتدای محدوده این محل ؛ دروازه خاکفرج یا پل علیخانی و انتهای آن چاله خروس واقع در باجک فعلی گفته می شده است. (مفلس قمی ؛ تحفته الفاطمیین، چاپ بنیاد قم‌پژوهی، ج2، ص349)
از نامهای قدیم برای بخش های این محله ؛
- گذر کولی خان(جهار راه بازار فعلی) ،
- بازار مسگرها(هنوز این بازار وجود دارد ) و مسجد مسگرها داخل آن معروف است ،
- حمام چاله(ابتدای باجک در محل چهار راه بازار فعلی بوده که تخریب شده است)
- کوچه جوی پاها ، داخل محدوده این محله ذکر شده که اثری از آن باقی نیست .
- یکی دیگر از کوچه های این محله که فقط نامش در کتب تاریخی مانده کوچه کلاه مالهاست
ابتدای کوچه کلاه مال‌ها که گویا از کنار کاروانسرای پلاستیک فروشان کنونی( چهار راه بازار) به کوچه آهنگران(کوچه شماره 2 باجک) ختم می‌شده، که با احداث خیابان باجک از بین رفت. صرفا تتمه کوچه که زورخانه نیرومند تا اوایل دهه پنجاه در آن قرار داشت باقی ماند که سپس با احداث پاساژ علوی این قسمت هم از بین رفت.
از محله اسحاقیه به جز کوچه آهنگران(کوچه شماره 2 باجک حسینیه سادات حسینی ) اندکی در قسمت مجاور چال خروس(کوچه شماره 3 باجک) و کوچه آقا سید اسماعیل( کوچه 1 باجک ) تا پشت تیمچه بزرگ چیزی باقی نمانده است . بخشهای باقیمانده تخریبی آب انبار و مسجد آسید اسماعیل ( متعلق به اواخر قاجار و اوایل پهلوی ) تا زمان نگارش این گزارش هنوز باقی است . خانه تاریخی آیت الله فیض با سابقه 220 ساله در انتهای این کوچه است .
ورودی شهر قم با گذر دروازه خاکفرج ، مستقیم وارد بازار شده و تا سه راه کولی خان (چهار راه بازار فعلی ) ادامه داشته است . در این سه راه یک مسیر بطرف حسین اباد و بازارکهنه (بازار فعلی ) یک مسیر بطرف حرم و بازارچه سلامگاه و مسیر سوم به سمت بازار مسگرها ادامه داشته است .
در سمت راست و ابتدای این ورودی ،خیابان بالا یا خیابان حضرتی بوده که از پشت مسجد امام حسن عسکری شروع و تا ورودی دارالشفا وحرم ادامه داشته است .
ورودی فعلی بازار درابتدای باجک یک راه از سه راه کولی خان بوده که در شکل فعلی بعد احداث شده است . بازارمسگرهای فعلی در ب ورودی ان داخل خیابان باجک است بخش قدیمی تر بازار است .( تابلوی میراث فرهنگی در ابتدای این بازار نصب است که بنام راسته بازار نو به شماره 1937 ثبت شده است) .
امروز از صدای چکش مسگرها و های و هوی این بازار خبری نیست و حتی یک مسگری هم در بازار وجود نداردو جای خود را به فروشندگی سایر ملزومات دا ده است . سقف سنتی بازار نیز در این بخش بدلیل احداث پاساژ حجت تخریب شده است .تنها یادگار این بخش مسجد مسگرها است که باز سازی شده و فقط نام و تابلوی آن همچنان پابرجاست.
( صنعت مسگری در قم تقریبا از بین رفته در حالی که در شهرهای اصفهان و کرمان هنوز این صنعت رایج و پررونق است . این موضوع از طرف سازمان صنایع دستی قم مغفول مانده که باید بدان توجه شود) .
در مقایسه بافت قدیم این محله با وضعیت جدید می توان آثار این محله را در محدوده پل علیخانی بطرف چهار راه بازار سمت راست خیابان لواسانی تا محدوده اداره آگاهی قدیم ( کوچه یکم لواسانی) ، و مستقیم بطرف چهار راه بازار ،چند سرای تجاری بازسازی شده بنام سرای رشید زاده سرای علیشاهی ، سوهانی عارفی ، امامزاده شازده ناصر ، پاساژ صفا و بعد از چهار راه بطرف خیابان باجک تا محدوده شهربانی و بیمارستان کامکار جستجو کرد .
در دوران پهلوی اول ، بدلیل احداث خیابان آذر حد فاصل پل علیخانی تا چهار راه و سه راه بازار و خیابان باجک بخش عمده این محله از بین رفته و به مکان های تجاری تبدیل شده است . بخشی از این محله بصورت کوچه باریک و کج ( شماره یک نوزده دی ) پشت دبیرستان دین و دانش هنوز باقی است . و بخشی نیز( کوچه شماره دوم نوزده دی ) و مسجد رضوی و حسینه سادات ،نیز از بقایای این محله است . در این کوچه ها که عمدتا تبدیل به مکانهای تجاری و عمدتا تجارت فرش تبدیل شده مواردی اندک از محله قدیم می توان یافت.
در خصوص نام گذاری این محله دو احتمال وجود دارد
یک : اسحاقیه نام یکی از فرقه های غالی شیعه بوده که مورد طرد و نفی شیعه و سنی قرار گرفته است . رهبر این فرقه اسحاق بن محمد معروف به اسحاق احمر متوفی 286 ق از اصحاب امام هادی ع و امام حسن عسکری ع بوده که در کتب روایی شیعه و سنی روایاتی از وی نقل شده است . اسحاق احمر یکی از کسانی است که بدروغ ادعای نیابت امام زمان کرده است. در برخی منابع اسحاقیه صنفی از فرقه کیسانیه منسوب به اسحق بن عمر قید شده که باور به حلول ذات احدیت در وجود امام علی ع هستند .
با جستجوی مختصر در اینترنت ارتباطی بین نام محله و نام این فرقه یافت نشد
دو : انتساب این محله به امامزاده احمد بن اسحاق بن ابراهیم از نوادگان امام کاظم ع
(( در تحقیقی که اقای سید حسن فاطمی موحد انجام داده و در کانال بنیاد قم پژوهی نیز منتشر شده در خصوص انتساب مقبره شازده ناصر به ناصرالدین علی بن مهدی بن محمد بن حسین بن زید بن محمد بن احمد بن جعفر بن عبدالرحمان بن محمد بطحانی بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن مجتبی(ع) تردید شده و با استناد به کتاب عمده الطالب محل دفن این امامزاده را در بم می داند که در برخی نسخه ها به خطا قم نگاشته شده است
ایشان می نویسد:
"به نظر میرسد انتساب این بارگاه به احمد بن اسحاق ترجیح دارد. البته نه احمد بن اسحاق اشعری که وکیل امام حسن عسکری(ع) بود. حاج شیخ عباس قمی انتساب این قبر را به احمد بن اسحاق بن ابراهیم احتمال داده (منتهى الآمال، ج 3، ص 1555 ـ 1556). همچنین نویسندۀ تربت پاکان بدون اظهار تردید، صاحب این مزار را احمد بن اسحاق بن ابراهیم دانسته است. (تربت پاکان، ج 2، ص 103) بنابراین ظاهرا نام و نسب واقعی امامزاده‌ای که به شاهزاده ناصر شهرت دارد چنین است: احمد ابوعلی بن اسحاق ابوعبداللَّه بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن امام موسی کاظم(ع)
در مقاله تحقیقی دیگر که در سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام منتشر شده (29/11/99) جناب رسول جعفریان با عنوان ؛ " شق بم یا سوق قم " ( شق با کس ش و تشدید ق به معنی ناحیه یا منطقه است و سوق به معنی بازار ) نشان داده است که یک خطای نسخه خوانی سبب شده این مقبره بنام ناصرالدین علی بن مهدی بطحایی نسبت داده شود در حالیکه در شهر بم نیز مقبره ای به همین نام وجود دارد .
در عصر حاج شیخ عباس قمی و شیخ محمد علی کچوئی قمی این مزار معروف به قبر احمد بن اسحاق بوده است. (ر.ک: منتهى الآمال، ج 3، ص 1556 و انوار المشعشعیین، ج 2، ص 120).))
در مقاله ای که جناب محسنی با عنوان اسحاقیه ؛ محله گمشده ؛ در کانال قم پژوهی منتشر کرده عنوان شده که آقای کچویی اردستانی صاحب انوارالمشعشعین ثابت کرده، مقبره مزبور متعلق به همان شاهزاده ناصر است)
نگارندگان : ابوالفضل قیامی و حسین صادقی:کارشناس ارشد تاریخ ، همکار افتخاری بنیاد قم پژوهی و راهنمای گردشگری
نظرات