سپهر اقتصاد-سید علی ناظم زاده: کارشناس و مشاوره کسب و کار
هیچ کس نمی تواند آینده را پیش بینی یا پیش گویی کند و هیچ کس نمی داند که آینده دقیقا چه خواهد شد! اما با بررسی گذشته و تجزیه و تحلیل روندها، پیش بینی تغییرات آینده امری شدنی و لازم است. ما می توانیم با آینده پژوهی روندهای مهم را بررسی کنیم، تغییرات را واکاوی کنیم و خودمان را برای آینده آماده کنیم که اگر این کار را نکنیم، نمی توانیم آینده خوبی برای خودمان، جامعه مان و کشورمان رقم زنیم.
نکته اینجاست که جهان امروز با جهان دیروز بسیار تفاوت دارد. دیگر سرعت تغییرات مثل قبل نیست، سرعت تحولات تکنولوژیک فراتر از انتظار است، آینده به ما اصلا دور نیست و خیلی هم نزدیک است! شاید هزاران سال طول کشید تا از عصر بدون کامپیوتر به عصر کامپیوتر برسیم اما در کمتر از صد سال تغییرات تکنولوژیک بعد از کامپیوتر هر ده سال یکبار و امروزه هر سال، جهان دیجیتال و دنیای مجازی، دنیا را تغییر می دهد! تا سال 1800 میلیادی، هزاران سال طول کشید که جمعیت جهان به 1 میلیارد برسد اما در تنها 200 سال این جمعیت از 1 میلیارد به بیش از 8 میلیارد نفر رسیده است! و امروزه هر 10 سال احتمالا 1 میلیارد نفر به جمعیت جهان افزوده می شود! پس تغییرات آنقدر وسیع و گسترده است که اگر بخواهیم موفق باشیم باید با دقت بیشتری به دنیا نگاه کنیم. به قول یکی از دانشمندان، آینده همین الان هم اتفاق افتاده اما به صورت غیرمنصفانه تقسیم شده و همه نمی توانند آن را ببینند و درک کنند از همین روست که همین امروز هم شما می توانید بخش هایی از آینده را در جاهایی ببینید و لمس کنید! در متا، در هوش مصنوعی، در ماشین های پرنده، در ساعت های هوشمند، در ماهواره هایی که بر فراز ما هستند، و در تغییرات جمعیتی!
در میان نیروها و روندهای مهم در تغییر جهان، از مهم ترین موضوعات، بحث جمعیت است و روندهای جمعیتی در کشورهای مختلف جهان، موضوعی مهم است که اگر بخواهیم آینده پژوهی کنیم باید به آن دقت فراوانی داشته باشیم.
1 - بررسی نمودارهای مختلف جمعیتی در جهان به ما نشان می دهد که در اکثر کشورها، میزان موالید و سایز خانواده کاهش یافته است و رشد جمعیت در اروپا و آسیا و حتی چین در حال کاهش است. یک روز چین بیشترین جمعیت جهان را داشت و از این موضوع نگران بود، اما امروز هند بیشترین جمعیت جهان را دارد و چین دوباره در پی افزایش جمعیت است! روزی کنترل جمعیت و کاهش موالید از برنامه های عمومی کشورها از جمله ایران بود، اما امروز همه فهمیده اند که جمعیت زیاد خودش قدرت آفرین است و جمعیت کم و کاهش جمعیت، تهدیدی برای آینده کشورها! یک روز آفریقا به علت مشکلات بهداشت و سلامت، دارای مرگ و میر فراوان کودکان بود، اما امروز نمودارهای جمعیتی نشان می دهد که بیشترین رشد را در جهان دارد و تا سال 2050 جمعیت این قاره و همچنین برخی کشورهای عربی و اسلامی بیش از 100 درصد رشد خواهد کرد در حالی که مثلا در ایران پیش بینی شده که تا 2050 کمتر از 20 درصد رشد کند! پس دنیای آینده دنیایی متفاوت از امروز خواهد بود!
2 – در طول 40-50 سال گذشته شاید جمعیت موضوع چندان مهمی نبود، کیفیت و رفاه زندگی مهم بود و اینکه کشوری در پی افزایش موالید نباشد، موضوعی مطلوب و حتی پیشروانه به نظر می رسید. قبلا فکر می کردند که اگر جمعیت زیاد شود، با توجه به محدود بودن منابع به جنگ و قحطی منجر می شود! اما امروزه رشد جمعیت مساوی است با افزایش تلاش و رشد تکنولوژی و ایجاد نیاز و در نهایت پیشرفت! آیا هند و چین و اندونزی که بیشترین جمعیت جهان را دارند، با کاهش منابع و فقر و قحطی مواجه شدند یا هر روز بیشتر پیشرفت کردند؟ آیا در آمریکا که همواره با رشد جمعیت مواجه بوده و یکی از پرجمعیت ترین کشورهای جهان است، پیشرفت و تکنولوژی و رفاه کم شده است؟ آیا در کشورهای اروپایی که جمعیت جوان کم بوده، این کشورها سرعت و قدرت بیشتری از دیگر کشورها تجربه کرده اند؟ جواب همه این سوالات مشخص است. واقعیت این است که وقتی جمعیت کشوری پیر شود، مصرف گرایی پایین می آید، کار و تلاش برای دسترسی به پول بیشتر و سرمایه افت می کند، اقتصاد ضعیف می شود، سرمایه گذاری افول می کند، انسان های کافی برای مصرف وجود ندارند! یک فرد پیر دیگر انرژی لازم برای کار کردن ندارد، دیگر انگیزه لازم برای مصرف و رفاه بیشتر ندارد! پول ها به جای این که در گردش کار قرار گیرد، پس انداز می شود، اقتصاد کشورها کاهشی می شود و گردش پولی خانواده ها به علت این که فرزندی ندارند که برای آنها هزینه کنند، کمتر می شود! پس هر کشوری که به سمت کاهش موالید و پیر شدن جمعیت برود در بلند مدت دچار افول اقتصادی و کاهش سرمایه اقتصادی خواهد شد. از همین روست که کشورهای توسعه یافته امروزه به شدت در پی افزایش موالید هستند و یا حتی در تلاش اند با پذیرش مهاجرین، کشور خود را پر جمعیت تر کنند که مصرف و مصرف گرایی و ایجاد نیاز در جامعه را فراهم آورند.
3 - در ایران نیز این موضوع تغییرات جمعیتی قابل مطالعه است. در دهه 60 و 70 سیاست های کاهش جمعیتی به شدت در حال اجرا بود و امروز نتیجه اش مشخص است، دراین وضعیت فرهنگی که همراه با شرایط اقتصادی نه چندان مطلوب اکثریت جامعه بوده، جمعیت ایران به سرعت در حال پیر شدن است، میزان سایز خانواده و تعداد فرزندآوری در ایران به یکی از کمترین کشورهای جهان بدل شده و این فرهنگ هر روز در حال گسترش است که فرزندآوری کمتر شود و با سیاست های فرهنگی و اقتصادی سیاستگذاران که بیشتر فانتزی و غیرمحرک هستند، هیچ تغییری در افزایش جمعیت در سالهای گذشته ایجاد نشده است و بر همین اساس، در سال 2050 ایران با یک فاجعه جمعیتی مواجه خواهد بود که اکثر افراد کشور در دهه 60 سالگی زندگی شان خواهند بود و احتمالا صندوق های بازنشستگی و تامین اجتماعی و بانک ها و خانه های سالمندان و بیمارستان ها و... با بحران مواجه خواهند شد! کشوری که بخواهد برنامه ریزی کند یا سازمان و کسب و کاری که بخواهد چشم انداز بلند مدت داشته باشد، باید به این موضوعات توجه کند و بداند که روندها به چه سمتی است؟ آیا آموزش و پرورش و مهدهای کودک و خانه های بازی در 30 سال آینده بیشتر رونق دارند یا خانه های سالمندان و امور مربوط به بهداشت و درمان؟
4 – موضوع دیگری که پیش بینی می شود این است که مسائل جمعیتی و کاهش رشد اقتصادی کشورهایی که با جمعیت پیرتر مواجه هستند، موجب بدهی بیشتر دولتها خواهد شد و فشار اقتصادی بیشتری بر مردم وارد شده و همین موضوع نیز باعث ایجاد شکاف و نابرابری اقتصادی خواهد شد. برخی دولتها که برنامه ریزی صحیحی نکرده اند، نیروی کار کافی ندارند، رشد اقتصادی و تولید کافی ندارند، نمی توانند هزینه حقوق بازنشستگی و تامین اجتماعی افراد سالمند را بدهند و از آنجا که با رشد تکنولوژی و افزایش نرخ سلامت و پیشگیری، عمر انسانها بیشتر خواهد شد، اینها سالهای سال می خواهند از دولتها مستمری بگیرند در حالی که دولتها دیگر پولی ندارند که به آنها بدهند و این وضعیت، بحرانهایی را برای کشورها ایجاد خواهد کرد. مثلا می توان تصور کرد در 30-40 سال آینده کشوری کلا 10 میلیون نیروی کار دارد که اینها حق بیمه می دهند و 30-40 میلیون نفر مستمری بگیر دارد که معلوم نیست از کجا این مستمری ها باید تامین گردد و این موضوع می تواند اعتصاب و نارضایتی های فراوانی را در کشورها در پی داشته باشد! این ها روندهایی مهم است که باید به آن توجه کرد و برای پیش بینی آینده از آنها درس گرفت.
5 – نکته مهم این است که در کنار پیرترشدن جمعیت دنیا در اکثر کشورها، نیازی که ایجاد می شود، نیاز به سلامت و بهداشت است. در دنیای جدید با رشد تکنولوژی و هوش مصنوعی و رشد بهداشت و سلامت و پیشگیری، همه بیشتر از قبل زندگی خواهیم کرد! ما با هوش مصنوعی و تحولات تکنولوژیک با انقلاب در نظام سلامت مواجه خواهیم شد. مثلا شما با ساعت هوشمندی که در دستتان دارید، همواره تحت کنترل یک مجموعه درمانی هستید و 30 دقیقه قبل از این که سکته کنید، آنها متوجه خواهند شد و قبل از سکته، آمبولانس و پزشک متخصص بالای سر شماست، یا سلولهای سرطانی شما با اسکن های مختلف قابل شناسایی و معالجه است و.... در این شرایط است که پیش بینی می شود اگر در دهه 80 میلادی به دنیا آمده اید، احتمالا بیش از 80- 90 سال زندگی خواهید کرد و اگر در دهه 90 میلادی به دنیا آمده اید، سن شما احتمالا بیش از 100 سال خواهد بود. در این وضعیت دیگر نوع نیازهای انسانها، تفریحات، علایق و سبک زندگی متفاوت خواهد بود. در 50 سال آینده که عمر انسانها به طور متوسط بیش از 120 سال خواهد بود، طول فعالیت و کار و اشتغال یک نفر، دیگر 30-40 سال نیست، 60 سالگی زمان بازنشستگی نیست و برای ازدواج با یک نفر تقریبا باید 100 سال با او زندگی کنید! همه اینها را در کنار تنوع طلبی انسان ها و رشد تکنولوژی و فضای مجازی اگر بگذاریم، نتایج متفاوتی قابل پیش بینی است.
6 – اما نکته آخر این که رشد تکنولوژی و افزایش جمعیت در کنار ابعاد مثبت آن، ابعاد منفی زیادی هم در پی دارد. انسان مصرف گرای مغرور امروز، بیش از قبل جهان را می خورد و می بلعد و نابود می کند. طبق آمارها هر دقیقه معادل 27 زمین فوتبال، جنگل در حال نابود شدن است! و اکسیژن در حال نابودی است! دسترسی به آب سالم کم شده و 2.2 میلیارد نفر آب آشامیدنی سالم ندارند و جنگ آب در عین پیش بینی فیلتر کردن آب دریاها قابل پیش بینی است! آلودگی هوا در همه دنیا و حتی کشورهای پیشرفته موضوعی مهم است که بیماری های فراوانی فراروی انسانها قرار داده و 90 درصد مردم جهان در روزهای مختلفی در سال هوای آلوده استنشاق می کنند! هر سال 1 درجه هوای زمین گرمتر می شود و مسائل و بحرانهای مختلف زیست محیطی و... ایجاد کرده است! پس جوامعی که به این موضوعات که اکثرا ناشی از افزایش جمعیت است بی توجه باشند، در آینده نزدیک مشکلات بیشتری لمس خواهند کرد! در ایران خودمان مشکلات آب و هوا و بارندگی و آلودگی روزها و ماه ها و فصل های مختلفی از سال در حال آسیب زدن به اقتصاد و اجتماع کشور است!
با پیش بینی این تغییرات و روندهای تغییر در جمعیت جهان است که شما می توانید سیاستگذاری کنید که در 20-30 سال آینده چه نیازهایی بیشتر مورد توجه است، کار و فعالیت و رشد اقتصادی بیشتر در چه جوامعی خواهد بود، مصرف کننده واقعی کجاست؟ تفریحات و علایق و فرهنگ مردم به کدام سو خواهد رفت و ما برای آن که بهتر زندگی کنیم و شرایط بهتری تجربه کنیم باید به چه سمتی حرکت کنیم؟
(این نوشته با بهره گیری از سخنرانی آقایان دکتر گریم کدرینگتون، پروفسور ریموند دویلیرز، پروفسور پیتر گلدنهویس در همایش بین المللی تحولات تکنولوژیک و آینده سازمانها تدوین شده است.)
نظرات